باسێو سەرو مەفهووموازی و مەزموونخېزنی شێعرێ
نویستەی: #عادل محەمەدپوور#
شێعرەی کلاسیکنە شاعێرێ ئېمە کەمتەر وېشا دان قەرەو مەفهووموازی و خېزنای ڕچېوی ڤیریی تاییبەتیرە. ڕێژەیی بازنەو مەزموونخېزنی و تکنیکی شاعێرانە و گوزارەو شێعرە پەی شێعرێ نەترازیاینێ. ئەڵبەت مەبەستما فێرکانسوو نۆرمەکان کە چی بارەوە شېۋاری دەورەش پەی نەخولێقناینمێ. ئینە متاوۆ هەم خەسار بۊ و هەمتەر بەهرە. کە کاندڕکەرڎەیش باسێوی قووڵتەرش گەرەکەن و یاگېوتەرەنە باسێم چی بارەوە کەرڎېنێ.
ئی ڕوەکەرڎە نیشانێ ئاست نزمی شاعێرەکاما نیا، بەڵکەم پەی هێژمۆنی سۆڼەتی باوی ئەدەبی هۆرمگېڵۆوە کە بابەتێ زاڵێ فەرهەنگی، ئەدەبی و گلێرگەیی ئېمە پێسنەشا واستەن کە دیمەن و دلېنەو شێعرەو ئۆسایی هورامی یەکدەس و ناوەندواز مەنۆوە و فۆڕموو جۊت قافیەی و ڕیتموو بڕگەی و دیدی غەنایی هێژموونیش وېش چی ڕۆتێنە بپارېزنۊ. واتما ئی هەرمانکەرڎە ئەدەبییێ هەم خەسارش بېیەن و هەمتەر بەهرە. خەسارش ئینە بېیەن ئی هێژمۆنییە بېیەن هۆو ئانەیە دێرتەر کەوتیمێ چېرو ڕەهەڼەکاو شێعرێ سەردەمیانې و فۆرمێ ئازادێ. قازانجش ئینە بېیەن گوزارەن شێعرە پەی شێعرێ و مارکەکاش ویرۆکەو شاعێرانە پارێزیان و هەر پی سامانەو، مەزموونەکانە شاعێرێما دەسەڵاتی هونەری و ئیستەتیکیی وېشا نیشانە دان و متاومې دوەتۆو دەقەکاشانە وێنێ کۊمەڵایەتیێ و دەروونمایەو تەنزێ بوێزمێوە.
شاعێری (مەزموونخېزن)، بە ئەمڕازی شێعری و پێوەڼییە شێعرییەکا، تەشکێ هونەریێ خولقێنۆ کە ساباتی هونەرینە یاگې سەرنجیەنێ و شێعرێ پەتیێ و نابێ وێنا کریا و بە واتا شێعرە پەی شێعرێ منیۊرە، نە پەی ڤیر و مەبەستێوی تاییبەتی و ئیدئۆلۆژیکی و ڕامیاری بەرو شێعرێ.
ژیوی هونەریی شاعێری مەفهووموازی ئینا بەرو شێعرێوە و ویرێ تایبێ و ئیدئۆلۆژیکیێ وېش کە وەڵفەرزێ و دیاری کریاینێ مارۆ و سەپنۊشا ملو شێعرێرە و بە زوانێوی شاعێرانە، دێفۆرمە/Deforme و وەراوفاڕشا کەرۊ و وېش پېسەو شاعێرێوی دەربایسی/ متعهد و سەر بە تێرمېوی ویری، ئیدئۆلۆژیکی و ڕامیاری تاقمېوی دیاری و بازنەکریا، مژناسنۆنە. ئی ڕوەکەرڎە جەوهەرییەت و ئەوەخېزنی شێعرێنە بایەخش کەمتەرەن. چوون ئی شاعێرە ئا ویرە تاییبەتتییە شێعرێ کەرۊ ئامڕازێو پەی یاوای مەبەستەکاش و خاڵەی ئەرېنیەش وانایەو ئوبژەکاو کۊمەڵگەکەین کە بەیانشا کەرۊنە. ئی حاڵەتە ماچاش پەنە شاعێری ئەندێشەوەرز.
شاعێری مەبەستواز متاوۆ هونەری و مەزموونخېزنیچ بۊ و وێنێ شاعێرانێ و دیدێ غەنایێ بارۆنە. چوون بۊتیقا و تکنیکوو شێعرێچ فرە حەڼایوە شێعرەکېشانە مپێویانە. هەرپاسەیچ ڕوەکەردی مەزموونخېزنینە پۆلێو ڤیرێ تاییبەتتیێچ پێویانە کە دلېو شێعرێنە سەرشا هۆردان. بە کورتی بواچمێ کە شاعێری مەزموونخېزن بې ئینەیە دەربایسیی ئیدئۆلۆژیکیش بۊ، بە دیدی ئیلهامی و غەنایی شێعرێوە ملۊ پەی بەرو وېش مېیاوۆ ئینسانی و کۊمەڵگەی و مەزموونێ و وێنێ جۊڕاوجۊرێ خولێقنۆ، بەڵام چەپەوانەش شاعێری مەفهووموازی چەقبەستە، وەڵفەرزانە و هۊرچنیا، شێعرێ کەرۊ وەسیلە پەی یاوای مەبەستەکاش و مەفهووموازی کەرۊ و دەرباییسەن بە تێرمېوی ئیدئۆلۆژیکی.
ئەدەبی فارسینە فێردەوسی ڕازەو ئازایەتی و سەرنموونیی حەماسیی ئێرانیش بە زوانی هۆنیای و ئەمڕازی شێعریێ بەیان کەرڎەن.
سەنایی پېسەو زاهێد و قەلەندەرېوی عېرفانی، بە مەزموونوو شێعرێ، تەنگەژەکاو گلێرگەیش، بەرجەستە کەرڎېنېوە.
مەولانای ڕۊمی، هونەرەکەشنە، بە دېیاردەو عەشقی، بەینو خوڎای و ئینسانینە پردیش بیناینە و کەرامەتی ئینسانیش بەرز نیشانە دان.
حافز گرڎ زەمانێ، نەمریی وېش بە ڤیری خەیامی کامڵ کەرڎەن، وەرو چېشی؟ ۋەرو ئانەیە ئی دوې بە چامەی هونەری و تێماتیکی تەنزانە و زوانی ئیلهامخېزن و چن تۊوە، فرەدەنگی و فرەمانایی و ئازاڎی ویریشا خېزناینێ و نەریتە باوەکاو گلێرگەکەیشا وستێنێ چېرو پەرسەو ڵۆمەی و ڕەخنەی نەرېنیوه.
ئی شاعێرێ خەیام یا حافز، فرە یاگېنە پۆلێو وشکە موقەدەساتی باوېشا کە پەی خەڵکی هێڵەی سوورە بییێنە و دەسەڵات دژەکەڵکش چۊ هۆرگېرتەن، بەزناینە و پەرسېشا پەی وانەری وەش کەرڎېنێ کە ئارۊنە ئی هەرمانکەرڎە، یۊ جە ئەرکەکاو ڕۊشن ڤیرین.
سەربەسەرېشا چنی کارگاو خێلقەتی کەرڎېنە، موحتەسێب و زاهێدی ڕیاکاری و دەسەڵاتچیاو کاتیشا وستێنێ چېرو تێخوو ڕەخنەی هونەری و زوانی ئیلقایی شێعرێ و ... کە ئی هەرمانە هونەریێ گورزێوە بېیەن پەی وەرانوەریی چنی ڕیای و سالوس و فێڵکاریی دینی ئا زەمانەیە کە شەپۆلەش داینە. بەڵې گوزارێ هونەریێ مەزموون و مەفهوومی حافزی و خەیامی پېسە ڕۆتەو زەمانینە، هەتایی مەنێنێوە:
- حافظا مەی خور و ڕندی کن و خوش خاس ولی
دامې تزویر مکن چو دیگران قرئان ڕا.
- گر بر فەلەکەم دەست بُدی چوون یزدان
برداشتمی من این فلک ڕا از میان
از نو فلکی دگر چنان ساختمی
کئازاده به کام دل ڕسیدی ئاسان.[1]