یاوتەی-یاوای-یاونای-یاویای
نوستەی:ناجح گوڵپیناجح گوڵپی
ئی جارە ملمیٛ خزمەتو ئی چەمەیە زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینە. یاوتەی بەکارئاوردەیش فرە کەم بیەنوە، بڕێ دەگاینە پسەو دەگاو دشەی بەکارمەیوٙنە، ئتر نمەزانو چکوٙی تەرنە هەن. وەلێم یاوای و یاونای گردو هەورامانینە ئینا کارەنە. یاوتەی-یاوتەرە=یاوارە، ئیجارە دلیٛو ڕوٙمانەو (شاباڵ) ینە بەکار ئامان لاو نویسا ڕەفعەت مرادیوە، کە دشەیەن.
یاوتەی: چەمەی بنەڕەت وېیەردەن، یانی سەرو بنەڕەتو (یاوت)، کە قەدو چەمەکەین و کەردەوەی وېیەردەی سادەن، سازیان، (یاوت+ەی=یاوتەی).
یاوای: چەمەی بنەرەت نەوېیەردەن، سەرو بنەڕەتو ڕیٛخەی سازیان (یاو+ای=یاوای). یام چەمەی سەرەمڕەن، کە ئینا حاڵەتو ئیسەینە.
یاونای: چەمەی ویەرەن، سەرو بنەرەتو ڕیٛخەی چەنی موٙرفیمو ویەری (ن) مەرزیانرە (یاو+ن+ای= یاونای).
یاویای: چەمەی نادیارەن، سەرو بنەرەتو ڕیٛخەی چەنی مورفیمو نادیاری (ی) مەرزیانرە (یاو+ی+ای=یاویای).
بڕێ خاسیەتیٛ چەمەی هەنیٛ، کاتێو سادەن، کە هیچ وەڵگیر و دماگیرێوەش نیا پۆ، ماناش دیاری کریێنە و لیٛڵەنە، یانی دویٛ مانێش هەنیٛ، تانەوزیش دلیٛا واتچنی ماناکیٛش جیا نمەبوٙوە پەیت. وەلێم کاتێو وەڵگیرو دماگیرش ملکوٙ پوٙرە، ماناش فرە مەواڕیوٙ، سەرەت سڕمەنوٙ ئی مانا چەنی پیٛسە واڕیێنە؟ ئینە هەرمانەو زوانینە پەیما مەکەروٙ، شونیەرە ئەگەر چەمە سادەکەی بواڕمیٛ بە ئامیٛتە، یانی واتێوە مانادارش بوزمیٛ سەر هەمدیسان مانای تازیٛ مەبەخشوٙ پەنەما. زانشتو زوانی ئەچی فاڕو جمیە کەلک هوٙر مەگیٛروٙ پەی پوٙڕنای هەرمانەکاو زوانی. با پیٛوەرە بڕێو نمونیٛ باوەرمیٛوە.
یاوتەی، یاوای: دویٛ مانایشا هەنیٛ، یوٙ: یاوای بەروبومو میوەی مەبەخشوٙ، ماچی هەشتاڵوی یاوێنیٛ، تفی یاوێنیٛ. دویٛ: مەگنی ڕا پەی هەوارو کراویەدوٙڵی نیمەڕوٙ میاوی وەرۆ، ئینە ئەو ماناکیٛشەنە. وەلێم کاتێوە کە چەمەکە وەڵگیر یام دماگیرێش ملوٙنە سەر ئاوەختە مانای تازیٛ مەبەخشوٙ کە دوورەن جە مانا سادەکیٛش، نمونە.
ئەوەیاوای: وەڵگیرو ئەوە+یاوای: واوەی، واخوا یاوای، دووەجار یاوای. ئتر بەرهەم بوٙ یام بلی پەی یاگێوە بیاوی.
وەلێم کاتێو مەبوٙنە بە دماگیر (یاوایەو-یاوایۆ-یاوایوە) ماناکیٛش ئاسمان و زەمین فەرقمەکەروٙ، کە ماناو سیپاڵیٛ دەی وەرو وەرتاوی، تا وشکیٛ بباو، یام چیٛوێ تەر پان و وەڵاوش مەکەریوە تا وشک بوٙوە. هەرچندە چەمە کاتیٛو وەڵگیر و دماگیرە ملوٙنە سەر هەمان مانا مەبەخشوٙ، وەلێم ئینەشا شازەن و جە یاسای لاشدان، چون مانایوەتەرە مەبەخشوٙ.
ئەرەیاوای: ئەرەیاوتەی: یاوتەرە: یاوارە. ئەرەیاوتەی و یاوتەیرە، یاوایرە، قاڵیە، نمەد، یاویرە چیٛرت تا سەرشۆ بنیشیرە.
ئەنەیاوای: ئەنەیاوا، یاواینە: یانی کەسێوی فامیدە، ئەنایاوای یانی چەنەش بیاوینە.
پەنەیاوای- یاوای پەنە-پەنەیاوا: کەسێوی ژیر و دنیادیدە، یاوانپەنە، کاڵ و کرچ نیەن. یام کەسێو ئینا وەڵیٛتەنە ماچی با بلو یاووش پەنە. کاڵەکەکە یاوانپەنە. کوڕەکەش یاوان پەنە.
چەنەیاوای: یانی کەسێو قسیٛت پەی بکەروٙ چەنەش بیاوینە.
وەنەیاوای: کەسێوە قسێت پەی بکەوٙ وەنەش بیاوینە.
پوٙرەیاوای: یاوای پوٙرە. هەرمانێت بوٙ بلی شوٙنیشرە، ماچی با بیاووش پوٙرە. بلوە یاوەش پوٙرە با دەستەنە بەرنەشوٙ.
پۆیاوای-یاوای پۆ. شوتیەکە پۆتەرزەکیٛوە یاوان، پۆشۆیاوان.
یاونای: ماناو گەیاندنی مەبەخشوٙ، ئەرەیاونای: یاونایرە، کاتێوە تەوەنېوە مەشانی پەی یاگێوەی دوریٛ ماچی تەوەنکیٛم یاونارە لاو هانەکەی، یانی فرەدور شانێنەت. پەوکای هەورامینە متاومیٛ جیاتی (ئیعلامی-ڕاگەیاندن) ئەرەیاونای بەکار بارمیٛ، یام تەنیا یاونای. هیچ سەریرتا وەنە نێو، چون تەنیا ئاندەش زەحمەتەن هەکە بەکاربەیوٙنەو یاگیٛو ویٛش بگیٛروٙ. باوڕکەردیٛ واتیٛ چامنیٛ هەنە زوانەکای تەرنە ئەگەر لەیەکش بدەیوە سەرت ماسوٙ چەنی بەکارئامێنە پەی فڵانە مەبەستی.
یاویای: چەمە-کەردەوەی نادیارەن، بکەر نادیارەن، ماچی، نامەکە یاویان دەسو کاوانی. نمەزانی کێ یاونان. قاڵیەکیٛ یاویێنەرە، بفەرماودیٛ بنیشدیٛرە. نمەزانی کێ قاڵیەکیٛش یاوێنەرە.
چەمەو یاوای پیٛسەو واتێوە ئامیٛتیٛ، یانی چەنیو واتێوە تەریٛ بەکاربارمیٛ، پسەو میوەیاوای، سیپاڵ یاوایەو، نمەدیاوایرە، ویٛ یاوایۆ، هەنگوریاوای، یاوای یانە، بەمرادیاوای، بەکامیاوای.
جە خیٛڵ خەمان دەروون ئاوای ویٛم بیٛدادەی مراڎ کام نەیاوای ویٛم (بیٛسارانی).
یاو: ڕیٛخەو چەمەکەین (بن). متاومیٛ کاتو واتسازینە بەکارشبارمیٛ، پسەو. (دەسەیاو) ماچی کاک سبحان نیەن دەسەیاوەنە تا پەنەش بواچو. دەسم نمەیاووٙش پەنە.
میوە یاو: میوەڕەسان. من نەژنیەنم بواچمیٛ میوە یاو، هەر وچیان میوە ڕەس. کە ڕەسای کەم بەکار ئاومان، خوٙ فرە ئاسانەن و قانونیچەن بواچمیٛ میوە یاو.
چەمەو یاوای چەنیو چەمەو شتەی بەکارئاومان، پەی سازنای ئیدیەمی ماچا (شتم و یاوامۆ)، کارێم پەنەکەرد وا بەدەواری شڕیش نەکەروٙ، یانی شتەی و یاوای پیٛسەو جوٙتواتیٛ بەکار ئامان زوانەکەمانە.[1]