ڕەگەزی ڕازوانی
نویستەی: ناجح گوڵپیناجح گوڵپی
وەسپو ڕەگەزی بایوٙلوجی یام ڕەگەزی سروشتی زوانەنە جیان جە وسپو ڕەگەزی ڕازوانی. چون ڕەگەزی سروشتی سەرو ئەساسەو نیٛرومای مشناسیوٙنە، پسەو کوڕ: کناچیٛ. ژەنی: پیا، کەرگی: کەرەشیٛڵ، توتە: دەڵە. وەلێم ڕەگەزی ڕازوانی-ڕەگەزی مەجازی_ڕەگەزی قەسالەین، سەرو ئەساسەو نامیٛ، نیٛرە یام میٛڵیٛنە (Masculine and Feminine) نەبەسیان بە ڕەگەزی سروشتیوە یام ڕەگەزی هەرەقەتینەوە. پەی نمونەی، زوانو عەرەبینە (مانگە نیٛرەنە، ڕوٙجیار میٛڵیٛنە) کەچی مدیەی زوانو هەورامینە چەپەوانەو عەرەبین، مانگە میٛڵیٛنە، ڕوٙجیار نیٛرەن.
هذا قمر. هذە شمس. زوانو عەرەبینە بە ئامرازو نیشاندای نیٛرو ماکە بەرمەگنوٙ.
هەمان شیٛوەیچ هەورامینە متاوی موٙرفیمو نیشاندای (ئیشارەی-نیشانیٛ) ئینە-ئانە-ئونە ی بەکار باوەرمیٛ (ئانە مانگەنە. ئانە ڕوٙجیارەن). موٙرفیمو (ە) میٛڵیٛ سەرو مانگیٛوە بەرکەوتەن، وەلێم ڕوٙجیار پۆشۆ دیارنیەن.
پەوکای نامیٛ سەرو ئەساسەو ڕەگەزی بەشیٛ مەبانیٛ پەی نامیٛ نیٛرە و نامیٛ میٛڵیٛ.
چی کاتنە ئامرازەکیٛ، پسەو موٙرفیمو ئیشارەی و موٙرفیمو ئەشناسەی و یاوەرنامیٛ چەنی نامەکا ڕیٛکیٛ مەگنانیٛ-متابقیٛنیٛ، هامتێنیٛ، پیٛسەو.
ئینە نمەدەن. ئینیٛ قاڵیەنە. ئانە چنارەن، ئانیٛ تفینە. ئونە یانەن. ئونیٛ هەوشەنە.
وەزی بەرزە. وەزی جەبارو ڕەگەزیوە میٛڵیٛنە پەوکای سیفەکەیچش میٛڵیٛنە.
چناری بەرز. چنار جەبارو ڕەگەزیوە نیٛرەن پەوکای سیفەکەیچش نیٛرەن.
وەزە بەرزەکیٛ. چنارە بەرزەکە. ئەگەر سەرنجە موٙرفیمو ئەشناسەی (ەکە، ەکیٛ) بدەیمیٛ، نیٛرەکە (ەکە) لکان چناریرە، میٛڵەکیٛ (ەکیٛ) لکان وەزیٛرە. پی جوٙرە ڕیٛککەوتەی هەن میانو نامیٛ چەنی وەسپەکەیش، هەرپاسە چەنی ئامراز یام موٙرفیمو ئەژناسەکەیشنە.
ڕەگەزی ڕازوانی جیاوازەن دلیٛو زوانەکانو جەهانینە، پەی نمونەی زوانو هەورامی دویٛ ڕەگەزیٛش هەنیٛ (نیٛر و ما) زوانو عەرەبیچ دویٛ ڕەگەزیٛش هەنیٛ، زوانو سپانی دویٛ ڕەگەزیٛش هەنیٛ، پەی نمونەی (el sol) ئیل موٙرفیم-ئامرازو نیشانیٛن پەی نیٛری یانی (ڕوٙجیارەکە)، وەلێم پەی مانگەکیٛ ماچا (la luna). یانی ئارتکڵو (el, la) بەکار مەیانیٛ پەی ئەژناسنای نامیٛ نیٛریٛ و نامیٛ میٛڵیٛ، پسەو عەرەبی (هذا، هذە) بەکار مارانیٛ. ڕەگەزی ڕازوانی زوانو سپانینە پیٛسەن هەورامی، مانگە میٛڵیٛنە و ڕوٙجیار نیٛرەن، چەپەوانەو عەرەبین.
زوانو ئەڵمانینە یەریٛ ڕەگەزیٛ ڕازوانییٛ هەنیٛ.
میٛڵیٛ Feminine
نیٛر Masculine
بیٛلا Neuter
پەی نمونەی ئامراز یام موٙرفیمو (der) چەنی نیٛری مەیوٙنە (der mond) یانی مانگە نامێوە نیٛرەنە زوانو ئەڵمانینە. هەرپاسە (die) ئامراز یام موٙرفیمو نیشاندای میٛڵیٛن (die sunne) ئانە ڕوٙجیارەن، ڕوٙجیار نامێوە میٛڵیٛنە زوانو ئەڵمانینە. هەرپاسە ڕەگەزی یەرەم بیٛلان ئامرازو (das) بەکار مەیوٙنە (das feuer) ئانە ئایرەن. یانی ئایر ڕەگەزو نیٛرومایش نیەن وەلێم ڕەگەزێوی تایبەو ویٛش هەنەش کە بیٛ لان.
ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ زوانو ئینگلیزینە ڕەگەزی ڕازوانی نیەن چونە ماچا (The moon, The sun).
بەهەمان شیٛوە زوانو کوردیچنە ڕەگەزی ڕازوانی نیەن، چون ماچا.
مانگ: مانگەکە. ئەوەمانگە. ئەمە مانگە.
ڕۆژ: ڕۆژەکە. ئەوە ڕۆژە. ئەمە ڕۆژە. فارسیچ بەهەمان شیٛوەو کوردین.
پاسەبی ئا ئامرازیٛ هەکە زوانو سپانی و ئەڵمانینە هەنیٛ ڕیٛکیٛ مەگنانیٛ چەنی ڕەگەزو نامەکیٛ (el, la) (der، die، das). یانی بوٙنەو ئی ئامرازاوە مزانمیٛ نامەکیٛ نیٛرەنە یام میٛڵیٛ یام بیٛلانە.
با بزانمیٛ زوانو هەورامینە چەنی نامیٛ نیٛرە و میٛڵیٛ واتچنەنە جیا بکەرمیٛوە یام پەنەشا بزانمیٛ.
یوٙ: پیٛسەو زوانەکای تەری بوٙنەو بەکار ئاوردەی ئامڕاز-موٙرفیمو ئەژناسەو نامیٛوە (کە، کیٛ، ەکە، ەکیٛ). چنارەکە. تفەکیٛ.
دویٛ: بەیاردی ئا سیفەیە کە وەسپو نامەکیٛ مەکەروٙ. نمەدی پاک. قاڵیەی پاکە. تاتەی ژیر. ئەڎای ژیرە. سەرەی زل. لەمەی زلە.
یەریٛ: بەکارئاوردەی ئامرازو نیشاندای ئانە ئەسپەن. ئانیٛ هەسەرەنە. کاتێ نامەکیٛ نیٛرە بوٙ موٙرفیمو نیشاندای و نیشاندریاکە هیچ فاڕیاشان نمەیوٙ ملرە، وەلێم کاتێ نامەکیٛ میٛڵیٛ بوٙ، هەم موٙرفیمو نیشاندای و نیشاندریاکە هەردوی موٙرفیمو ڕەگەزو مایشا سەرۆ دیاری مەدوٙ.
واوەی تاکید مەکریوٙوە کە ڕەگەزی ڕازوانی پەیوەندیش نیەن چەنی ڕەگەزی هەرەقەتینی. پەی نمنونەی زوانو ئەڵمانینە ڕەگەزو کناچیٛ هەکە شوش نەکەردەبوٙ بیٛلان das madehen، کەچی زوانو ئیٛمەنە کناچیٛ شوشکەردەبوٙ یام نا هەر بە ما ئەژمار مەکریوٙ. ئینە شوٙنەماو فەرهەنگینە سەرو زوانیوە جیا مەنوٙ، یام کارش وەنە مەکەروٙن. ڕەگەزی ڕازوانی سەرو واتیٛوە هەرمانە مەکەروٙ، ڕەگەزی هەرەقەتین نیەن.[1]