‍ بنەڕەتیٛ واتسازی
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
سپاس پەی خالەقو گردو زوانەکان، پەنجەم کتیٛبم چیٛرو چاپینە ئامابەر، پی زوانیە وەنیاریٛ زوانەکەیما پەنەش شادیٛ مەبانیٛ. ئی کتیٛبە تازەتەرین بەرویرمەن. کە باسو بنەڕەتیٛ واتسازی بە زوانو گورانی- دایلیٛکتو هەورامانی مەکەروٙ، بە وەرەچەم گیٛرتەی و پەشت بەستەی بە سەرچەمە زانشتیە ئاروٙیانەکان. ئینە یوەم جارەن کتێبێوی زانشتی ورد سەرو پەلێوە جە زوانئەشناسای هەکە واتسازین، بە زوانو ویٛما منویسیوٙنە. ئی کتیٛبە باسو چەنیەتی سازنای و وەشکەردەی واتیٛ-کەلیمیٛ دلیٛو زوانو هەورامینە مەکەروٙ.
قەوارەو کتیٛبی 24*17،ژمارەو پەلەکاش: 390 پەلیٛ کتیٛبەکە شش لیٛژیٛن،نویسا: د. ناجح گوڵپی،ساڵەو چاپی: پایزو (2023ز.) لیٛژەی یوەمنە ئەژناسەو واتسازی و بنەڕەتەکاو واتسازی مەکەروٙ، کە ویٛش جە موٙرفیم و واتیٛ و لێکسیمەنە مەوینوە، جوٙرکیٛوە موٙرفیمی، پەیوەندی واتسازی چەنو زوانئەشناسای چیٛشەن و چەنی زانشەکاتەری کامەن؟ هەرپاسە باسو پەسا بنەڕەتیەکاو واتسازی کریان، پیٛسەو (ڕیٛخە، قەد، بنجە، وەڵگیر، دماگیر، دلیٛگیر).
لیٛژەی دووەم باسو بەرهەمئاوردەی Productivity مەکەروٙ جە زوانەنە. بە شیٛوەی زانشتیانە باسو چەنیەتی بەرهەمئاوردەی واتا کریان، نونگیٛ بەرهەمئاوردەی، وەربەسیٛ وەردەمو بەرهەمئاوردەی گرد وزیێنیٛ ڕووە، کامە ڕا بەرهەمئاوەرتەرەنە پەی زوانی، ئینیٛ و چندە باسێوە تەریٛ کریێنیٛ، چە موٙرفیمێ فیٛشتەر بەرهەم ئاوەرەن تا ئەوی تەر؟ نونگەو چیٛشین ئینەشا چالاکەن و بەردارەن و بزان، ئەویتەر پاسە نیەن؟ هەرپاسە ئانەیچ وزیان ڕووە کە واتیٛ کاتو سازنیشەنە چندە چینیٛش هەنیٛ؟
لیٛژەی یەرەم باسو جوٙرێوە جە موٙرفیمە بەندەکاو زوانو گوران-هەورامانی مکەروٙ کە مورفیمیٛ گیٛڵای Inflectional ناموریٛنیٛ، ئا موٙرفیمیٛنیٛ کە ئاژەو واتیٛ مەفاڕانیٛ، حاڵەتێوە مەبەرانەش حاڵەتێوی تەر، وەلێم پوٙلو واتەکیٛ و کورەکو مانێش نمەفاڕیوٙنە، چی باسەنە لوانانە بیٛخو موٙرفیمەکاو گیٛڵای بە وردی شی و شیتاڵم کەردیٛنوە، چەنی مچەسپیا واتیٛرە-ڕخەیرە، هەرپاسە جیاوازیەکیٛم پەی بەروستیٛنیٛ.
لیٛژەی چوارەم باسو موٙرفیمەکاو ئەرەتاشتەی-ئەرەمتەی Derivation مکەروٙ، کە وریتینیٛ جە وەڵگیٛر و دماگیری، چەنی ملانیٛ وەڵ و دماو ڕیٛخەی-واتیٛ، تاکو واتێوە تازەتەرە وەشە بکەرانیٛ. ئی موٙرفیمیٛ بڕێشا پوٙلو واتەکیٛ مفاڕانیٛ و بڕیٛشا نمەفاڕاش. ئەرەمتەی گردو زوانەکاو جەهانینە هەن و چالاکەن، بەتایبە زوانو ئیٛمەیچنە فرە بزا و بەرهەمئاوەرەن، واتیٛ ئەرەتاشیێ وەشە مەکەرانیٛ، جە نامیٛ، یاوەرنامیٛ، یاوەرکەردەوە، کەردەوە، ژمارە..
لیٛژەی پەنجەم باسو ئامیٛتە کەردەین، دویٛ واتیٛ یام زیاتەر چەنی یوٙمەگیٛرانیٛ و واتێوە تازیٛ بەرهەم ماوەرانیٛ، بەیاردی یام بیٛ یاردی دلیٛگیری، چی لیٛژنە باسو چەمەی کریان بە گردو شیٛوەکاشەوە کە بابەتێ یەکجار هەستیارەن بە زوانئەشناسا، چون چەمە مرخیٛ مازی گرد زوانێنە. شوٙنیەرە باسو موٙرفیمە ئەرکیەکا و موٙرفیمە واتبەسەکا Clitics کریان.
لیٛژەی ششەم باسو فاڕیای ساختاری و دەنگی مکەروٙ جە واتیٛنە کاتو ئامیٛتەکەردەی و ئەرەمتەی و گیٛڵاینە، کە پەنەش ماچا موٙرفۆفۆنیمیک Morphophonemic کە بە نونگەو کاریگەری موٙرفۆلۆجی و فۆنۆلۆجیەوە (موٙرفیم-فوٙنیم) ئی واڕیایە ڕووە مڎوٙنە. سەربارو ئینیشا گرد، متاوو بواچوٙ چندەها یاسێ جەهانییٛ موٙرفۆلۆجیم کەشفیٛ کەردیٛنیٛ کە هیچ کەسی پەی پەنە نەبەردیٛنیٛ، زوانو ئیٛمەنە هەنیٛ، کە ئانەی مسەلەمنوٙ زوانێوی هێقم و پەیرەن هەڵای قانونیٛ فرە تنڎیٛ و مەحکەمیٛ دلیٛشە ویٛشا مڵاس دان ملاوە سەرو زوانە کوٙنەکا، پیٛسەو ئەویٛستای. دماجار مەواچو ئی کتیٛبە پیٛسەن سەرچەمێوی زانشتی پەی وەنیارانو زانگای هەکە پەشتیش پەنە بەسانیٛ پەی جوٙیای و هوٙروشکنای.[1]