بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی
ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای: #ئەسعەد ڕەشید#
بەشۍ نۊهەمە
قەباڵەکۍ هۆرامانی:
دەنگوباسۍ جۊراوجۊرۍ دەمو ئېڎو ئەویۆ، چەربارەو قەباڵەکا هۆرامانی و شۊنەو یاگېشان و چەنی یاوایشان دەسو پسپوڕی تاییبەتو وېشان، چیلاو چۊلاوە وەڵاکریانۆ و پېویس بە دوەبارە کەرڎەیۆشان نمەکەرۊن.
ئانەی چېگەنە شایانو باسین، دکتور سەعید خان، ئەشناسیا بە (دکتۊر سەعید هۆرامانی)، یەرۍ ژمارۍ چا قەباڵا، کە سەرو پۊسو گېیانداریۆ نویسیێنۍ، یاونێنېش دەسو پروفیسور (ئی ئێچ منس)ی.
پروفیسور (منس)، قەباڵێوە چانېشاش، کە پارچە پۊسێن بە (ئەلف بۍ ئارامی) سەرشۆ نویسییان، مەکیانۊ پەی (ئەی. کاولی)، پەی ئانەی پېسە شارەزێوە جە زوانی ئارامینە لەیەکش دۊوەو کرۊکەکەیش ڕۊشنکەرۊوە.
پروفیسۆر مینس، دوۍ چا قەباڵاشە وانێوە کە بە گریکی نویسیێبېنۍ، بەرکۆت کە تارېخوو نویستەی قەباڵێشا مەگېڵۊوە پەی ساڵەو (88 و.ز.) و دوەمەشا مەگېڵۊوە پەی ساڵەو (21-22 و.ز.).
ڕۊشنتەر قەباڵێوەشا مەگېڵۊوە پەی سەردەمو فەرمانداری (ئەشک-ی نۊهەم)ی، کە ئەشناسیان بە مېهردادی دوەم و میانو ساڵەکا (124_77 و.ز.) دەسەڵاتداریش کەرڎەن. ئەویتەرشان مەگېڵۊوە پەی سەردەمو کۊتاو فەرمانداری ئەشک-ی سېڼزەهەم (ئەرد-ی یەکەم)ی و سەرەتاو فەرمانداری فەرهادی کوڕیش، کە بە فەرهادی چوارەم نامبانگش بەرکەرڎەبۍ.
ئانەی کە جە لایەنو (مینس)یۆ چەربارەو ئا دوە پارچە پۊسەیە وەڵاکریانۆ تاریخو ساڵەو (1910ز.)، بەڵام ناواخنو پارچەی یەکەمی کە بە ئارامی نویسیان کیاستەنش پەی کاولی، ساڵەو (1919ز.) وەڵاکریانۆ.
دلۍ پارچە پۊسە قەباڵەکۍ کە (کاولی) وەڵاکەردېنۆ ساڵەو (1919ز.)، نیشانەمڎۊن هەکە تارېخوو نویستەیش مەگېڵۊوە پەی (12-11) وەڵۍ زاینی، ئانەیچ وەراوەرەن چەنی دەمو فەرمانڕەوایی پاشێوە ئەشکانی، کە نامېش (ئەشکی چوارەم) بېیەن، یام (فەرهادی چوارەم)، کە مېیانو ساڵەکانو (20-2و.ز.)ینە فەرمانداریش کەرڎەن.
بە هەرحاڵ، دمای سەرنجدای جە تارېخوو هەر یۊوە چا قەباڵا هۆرامانییە و گېڵایۆ پەی سەردەمانو فەرمانڕەواکا، پاسە بەرمەگنۊ کە یەرۍ دەمۍ جە فەرمانداری ئەشکانینە نویسیێنۍ.
ئا دوە قەباڵەشا کە بە زوانی گریکی نویسیێنۍ، پېسە وەڵتەر ڕۊشنماکەردۆ، پەی سەردەمو فەرمانداری پاشاو گۆرەو ئەشکانی (ئەشکی نۊهەم)، کە میهردادی دوەمیچشان پەنە واتەن، مەگېڵاوە. ناواخنەکەش و جۊرو نویستەکەو دلېشان بېگومان ئانەمان پەنەماچان هەکە چا سەردەمەنە زوانی گریکی چا ناوچانە بەکارئامان، مەڵامەتو بەکارئاردەی زوانی گریکی چا دەمەنە پەی پلەو زانستی میرزا (بنویس)ی مەگېڵۊوە کە ڕەنگە ئا میرزا بنویسە تەنیا ئا زوانەشە زانابۊ، یام پا جۊرە ڕانویسە زانانش بنویسۊن.
قەباڵۍ یەرەمەیچشان، کەبە ئەلفبۍ ئارامی نویسیێنە، پېسە واتمان، مەگېڵۊوە پەی سەردەمو فەرمانداری پاشێوە ئەشکانی و ئاڎیچ ئەشکی چوارەمەن، وشکنەر جە جۊرو نویستەی یەرۍ قەباڵا چانېشاو جە سەردەمو فەرمانڕەوایی پاڎشاکاو ئەشکانینە و جە فەترێ فرە کوڵەنە، پەیش هەن کە ویر چانەیە بکەرۊوە (چوونکوم زوانی گریکی بە زۊر سەپیان ملو خەڵکو کوردەسانیرە، نەتاوانش بنجە بەسۊو ڕیشە چەقنۊرە، هەر کە دەسەڵاتشان سەرشیەن و فەرمانڕەوایی ئەشکانیەکا یاگېشا گېرتېنێ (چەنی دماکۆتەیی ئەشکانیەکا، جە بوارو ڕۊشنویرینە) پېسە زوانی میری بېگانەی، ماوێ فرە کەمەنە کاڵبییەنۆو بېجگە چن شۊنەوارێ کەمی کە دماگیرۍ چن نامێ جوگرافیۍ کەسیۍ دیارېنۍ، یام چن واچێ تاک و تەرا کە چیلاو چۊلاوە بەکارئامێنۍ، قەوارېش نەمەنۍ. بەشێ جە کتېبو ئاوەڎانییەکۍ هۆرامانی، نویستەی هیدایەت گوڵپی، ئاماڎەکەرڎەی و هۊرئەوەگېڵنای پەی زوانی هۆرامی ئەسعەد ڕەشید.[1]