مشتومڕێو سەرو دەنگو (ڎ)
بەشەی یەرەمە
نویسای: #ناجح گوڵپی#
حەوت: زوانەکیٛ دەسبەندییٛ مەکریانیٛ پەی دویٛ جوٙرە زوانان، سەرو ئەساسەو (بەرهەمئاوردەی دەنگەکان) کە ئینیٛنیٛ.
یوە: زوانە فوٙنەتیکیەکیٛ Phonetic languages ئا زوانیٛنیٛ هەکە ئا دەنگە دلیٛو کوٙئەندامو دەنگینە مەسازیوٙنە، چەنی بەرمەیوٙنە جە دەمەوە ئەپاسەیچ هیٛما-نەخشش پەی مەکریوٙنە. یانی دەنگ و نویسە sound and letter ، یام فوٙنیم یەک چیٛوەن، دەنگەکە چەنینەن هەمان ویٛنەش (نویسە-فوٙنیم)ش پەی منویسمیٛ. پەوکای زوانو ئیٛمەنە دەنگ و نویسە پسەنیٛ یوٙی. چندە دەنگیٛما بانیٛ ئاندە نویسیٛما هەنیٛ، ئانڎە فوٙنیمیٛما هەنیٛ، ئیسە پاسەش سەرئامان هەکە دویٛ دەنگیٛ ما هەنیٛ (د) و (ڎ) تەنیا یەک فوٙنیمەنیٛ وەلێم بەپاو کوٙنتیکستی دەنگەکە مەفاڕیوٙنە، هەرپاسە دەنگو (وٛ) مەواڕیوٙنە چەنی (و). یانی ئی دووە فوٙنیمە (د، و) دویٛ دەنگیٛ جیاوازیٛچشا هەنیٛ کە (ڎ، وٛ). ئینەیچ کەمێ خاسیەتو زوانی فنەتیکی لارەسەنگ مەکەروٙ کە واتەنما.
دووەم: زوانە فوٙنیمیەکیٛ Phonemic languages ئا زوانیٛنیٛ هەک ئا دەنگە کوٙئەندامو دەنگینە مەسازیوٙنە، چەنی بەرمەیوٙ دەمەوە، بە جوٙرێ تەر هیٛماش پەی مەکەرانیٛ. سەرنجەو ئی نمونا بدەیمیٛ.
واتما زوانو ئیٛمەنە و کوردی و بڕێ زوانیٛ جەهانی ئەپیٛسنیٛنیٛ، پەنەیچا ماچا زوانە کامڵەکیٛ perfect languages چون چیٛش ماچی ئانەی مەنویسی. وەلێم زوانە فوٙنیمیەکیٛ زوانێ ناکامڵیٛشا ماچا nonperfect languages، چون ئانە دەمتەوە بەرمەیوٙنە بە نوسیتەی پاسە نیەن، پسەو زوانو ئینگلیزی و فەرەنسی، نمونیٛ زوانو ئینگلیزینە دەنگو (ش) فوٙنیمەن، وەلێم بە چندە دەنگێوی جیاواز مەسازنانیٛش، بە پاو واتیٛ فەرق مکەروٙ، پسەو (sh, ci, tei, ssio, ssu, tio).
She, patient, action, pressure, impression. social . نمونیٛ فریٛنیٛ وەلێم ئینیٛ وەسیٛنیٛ پەی بەروستەی جوٙرو فوٙنیمەکا، یام دەنگەکا.
دەنگو (چ) زوانو ئینگلیزینە بە (ch, tu) مەسازیوٙنە، cheap, picture.
یانی زوانە فوٙنیمیەکانە چندە دەنگێوی جیاوازیٛ بەکارمارانیٛ پەی وەشکەردەی تاقە فوٙنیمێو، ئینە زوانو ئیٛمەنە نیەن.
پەوکای زوانەکەما زوانێوی فوٙنەتیکین، هەرچی دەمەوە بێبەر هیٛمایچش پەی مەکەرمیٛ، هەورامی زوانیٛچ هەردوی دەنگیٛ-فوٙنیمیٛ (د-ڎ، وٛ-و) دەمشاوە مەدرکنیوٙ. وەلێم یەک دەنگەن و دەنگی دووەم ئەلۆفۆنەن، یانی (ڎ، وٛ) شیٛوە دەنگەن (ئەلۆفۆن).
هەشت: خاڵێتەرە هامڕێوەتەری واتە و منیچ پەشتیوانیم کەردە، پەی نمونەی ئیٛمە ئی چندە واتەیە بە دویٛ تەشکیٛ مەواچمیٛ. (ل).
زاگروس: زاگروز. نەرکس: نەرکس، دەسگا: دەزگا، شمارە: ژمارە، ئەشناسای: ئەژناسای...
ئەگەر چەم بڕمیٛنە (س-ز) جە یەریٛ واتانە ئاومیٛنیٛ، ماناش نەفاڕێنە، وەلێم جەهەمان کاتنە هەریوٙشا یاگیٛ ویٛشنە و نمونا تەرینە فونیمیٛ جیانیٛ، هەرپاسە پەی (ش-ژ). ئینە تایبەمەندی زوانین، کە بڕێ یاگانە ماناش نەفاڕا و یاگە گرنگەکانە ماناش فاڕا یانی فوٙنیمەن. ئی فوٙنیمیٛ بەپاو یاساو فنوٙلوٙجی ئەچی نمونانە بییٛنیٛ بە ئەلۆفۆنو یوترینی (س، ئەلۆفۆنەن پەی ز، هەرپاسە ژ ئەلۆفۆنەن پەی ش)، وەلێم جە ئەسڵەنە هەریوٙشان فوٙنیمێوی ویٛسەرەن. کە چەپەوانەو (ڎ، وٛ).
زای، ناز، ساز، نمەتاوی بکەریشا نە (سای-ناس-ساس).
شوٙڕنای-شوٙڕ، شیرین، نمەتاوی بکەریشا بە ژوٙڕنای، ژوٙڕ، ژیرین..
نوٙ: کاک (ڕ) وات کە هیچکام ئەچی دەنگا (ڎ) یام (وٙ، یٛ) نیەنیٛ زوانەکەمانە، چون ئی دەنگیٛ کاتو قسیٛکەردەینە بەر مەگنانیٛ وەلێم بە نویستەی مەشوٙ پیٛسەو زوانو کوردی بنویسمیٛ. وەلێم هەڵای بەڵگەی زانشتین نەئەرمانان. منیچ وات ئا دەنگیٛ پسەو فۆنیمی ویٛشا سەلەمنان و هەنیٛ مانا مەفاڕانیٛ دلیٛو واتیٛنە. جە باسێوی تایبەنە بە بەڵگەی زوانی مسەلەمنمیٛش. چی دمایچەو دکتراو زانکۆ سلیٛمانی بە کتابی فەرمی سەلەمنانش کە (وٙ-یٛ) فوٙنیمیٛ ڕەسەنیٛ زوانو هەورامینیٛ، هەرپاسە (ڎ-وٛ) ئەلۆفۆنیٛنیٛ.
پەیلواییٛ فریٛنیٛ، هەن ماچوٙ (یٛ، وٙ) پەیواز نیەن بەکارش بارمیٛ، یاگیٛشانە (ۆ، ێ) ی کوردی بەکار بارمیٛ، وەلێم پەی (د) دنیا نمەبەزنوٙشا ماچا مەشوٙ (د٘) حەوتڵێش سەرۆ بوٙ.[1]