‍ فوٙنیمو/یٛ/، موٙرفیمو -یٛ-
بەشەی یەکەمە
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
دەنگ یام فوٙنیمو /یٛ/ دەنگێوی بیٛگیری-ڤاوڵی دریٛژەن کە دلیٛو گڵویٛنە مەسازیوٙنە. گڕەنVoiced لچیٛت پانیٛ مەکەریوە و دەمەو مەیوٙنە جبەر، زوان ژڵیٛوەش کەمەن تەختو دەمی مەبوٙنە. سیمایوە تایبەتەش دێنە بەزوانو هەورامی کاتو درکناینە. پسەو دەنگێوی فرەتەرین کایەو زوانینە بەکارمەیوٙنە. یوٙن ئەچا دەنگا کە برا زوانەکامانە نیەن، هامشانو دەنگەکاو (وٙ، وٛ، ڎ). ئێمە وەڵتەر زاناما کە نویسەکیٛو (ڎ، وٛ) فۆنیمیٛ نیەنیٛ و ئەلۆفۆنو (د، و) نیٛ، وەلێم دەنگو (یٛ) فوٙنیمەن چون مانا مەواڕوٙنە دلیٛو واتیٛنە. دەنگو (ێ) کە بیٛگیرەن-ڤاوڵی دریٛژەن، کاتو درکنانیە دەمت مەکەریوە، لچیٛت پانیٛ نمەباوە تا خایتێ خڕیٛشا مەکەریوە.
بەر کەوت کە شیٛوازو درکنای (یٛ) و (ێ) جیاوازەن، وەلێم هەردوی دنگیٛ ڤاوڵیٛ دریٛژیٛنیٛ، گڕیٛنیٛ.
کاتیٛو پسەو موٙرفیمی ئەرک مەوینوٙ زوانەنە، ڕۆڵی فرەش هەن جە واتسازینە، واتسازی گیٛڵاینە Inflectional Morphology . پەی نمانی.
یوە: موٙرفیمو-یٛ- یوٙن جە موٙرفیمە سەرەکیەکاو جەمی کە تایبەتەن بە نامیٛ، نامیٛ زوانو گوران-دایلەکتو هەورامانینە بە -یٛ- جەمە مەکریوٙنە.
کوڕ: کوڕیٛ، یانە: یانیٛ. چەم: چەمیٛ. سەرە: سەریٛ،
وەلێم کە ماچمیٛ: کوڕێ-کوڕێو موٙرفیمەکە، دەنگەکە مەفاڕیوٙ. (ێ، ێو) موٙرفیمونیشاندای تاکین.
چەنی ئانەیچ فرێوە جە ناما، کە بیچمو جەمی و تاکیچشا هەن هەم جەبارو ڕەگەزیوە میٛڵیٛنیٛ زوانو ئیٛمەنە بە موٙرفیمو یام دەنگو -یٛ- دمایشا ئامان، پسەو.
مریچڵیٛ، خەنیٛ، گوٙشەواریٛ، کناچیٛ، کولیٛریٛ، خەپلیٛ، پنیٛ، بنیٛ، پەسپەسەکڵیٛ، قوٙلانچیٛ، تەپاڵیٛ، مانیٛ، کەریٛ، لەتەریٛ.
هەرپاسە نامیٛچما هەنیٛ بە (ێ) جەمیٛ مەبانوە. کاتێو ئا نامیٛ بە نویسەو (ا) دمایشا ئامان، سەرنجە مدەیمیٛ کاتو جەمینە بە دویٛ جوٙریٛ جەمیٛ مەبانوە، پسەو.
زانا: زانێ، زانای (زانای پسەن ساختارو چەمەی، پەوکەی خاستەرەن زانێ بنویسمیٛ).
ماموٙسا: ماموٙسێ، ماموٙسای.
کەوا: کەوێ، کەوای.
پاڵا: پاڵێ، پاڵای. مانا: مانێ، مانای، جیا: جیێ: جیای.
ئی فاڕیای دەنگی-موٙرفیمو جەمیە ئانەی مەسەلەمنوٙ کە (یٛ) مرفیمێوی ویٛسەرەن جیان جە هەردوی موٙرفیمەکاو جەمی ئەچی نمونانە.
یانی زوانو ئیٛمەنە موٙرفیمو (ی) و موٙرفیمو (ێ) بەکار مەیانیٛ پەی جەمکەردەی نامیٛ، پسەو ئی نمونان.
هەنجیر: هەنجیری
هەنار: هەناری، پیاز: پیازی
زانا: زانا+ی: زانای
کەوا: کەوا+ی: کەوای
شوٙنیەرە دەیان واچیٛ هەنیٛ کە بەدەنگ-موٙرفیمو -ی- دمایشا ئامان زوانو ئیٛمەنە تەشکێوی جەم و تاکشا هەن، گردیچ میٛڵیٛنیٛ، پسەو.
شەلەمی، کەکی، ترەوی، وامی، مەکی، ژەنی، وەنی، تەوەنی، ژەرەژی، میزوکی، هەلچی...ئی جوٙرە نامیٛ ئەژماریێ و نەژماریشا هەنیٛ و نمەلمیٛنە دریٛژەشا.
شوٙنیەرە نزیکەو دە واتیٛ زوانەکەمانە هەنیٛ کە بە (ی) دمایشا ئامان نیٛریٛنیٛ بیچمو جەمی و تاکیشا هەر ئینەن، وەلێم ئی واتیٛ متاومیٛ بە (یٛ) جەمایٛشا بکەرمیٛوە ئەویٛ تەریٛ (میٛڵیٛ) نمەتاوی بە (یٛ) جەمیٛشا بکەریوە.پسەو.
مازی: مازییٛ، چای: چاییٛ، مزگی: مزگییٛ، جەوی: جەوییٛ، شوٙتی: شوتییٛ. بەتانی: بەتانییٛ، وەی: وەییٛ.
دویٛ: موٙرفیمو (یٛ) پسەو موٙرفیمو ڕەگەزو (ما-میٛڵیٛ) بەکار مەیوٙنە، یانی موٙرفیمێو-دماگیرێوی میٛڵە سازەن، پسەو. شەوە: شەویٛ، گوش: گوشیٛ، چل: چلیٛ، حەوت: حەوتیٛ، مەس: مەسیٛ.
یەریٛ: هەرپاسە بڕێو هەورامانی دەنگ یام موٙرفیمو (ێ) بەکار مارانیٛ پەی نامێوە کە تاکەی نەشناسە بوٙنە، پسەو.
بڕ: بڕێ، کوڕ: کوڕێ، جەم: جەمێ. ئینە تەنیا پەی دیاردای ئی دەنگیە جە زوانەکەمان ماروشاوە، چون ئیٛمە متاومیٛ بە جوٙرێوی تەر ئی واچا بواچمیٛ (بڕێو، کوڕێو، جەمێو، ساتێو...) بڕەی: بڕیە، کوڕەی: کوڕیە، ساتەی: ساتیە.
چوار: موٙرفیمو (یٛ) پیٛسەو موٙرفیمو کەردەوەی وېیەردەی سەرەمڕەی بەکار مەیوٙنە، پسەو.
وەر: وەریٛ، کەر: کەریٛ، بەر: بەریٛ، لو: لویٛ، گن: گنیٛ، پەچ: پەچیٛ، پاچ: پاچیٛ، سوچ: سوٙچیٛ، وس: وسیٛ...
وەریٛنیٛ، کەریٛنیٛ، بەریٛنیٛ، لویٛنیٛ، گنیٛنیٛ، پەچیٛنیٛ، پاچیٛنیٛ، سوٙچیٛنیٛ، وسیٛنیٛ. چەنی مورفیو سەرەمڕەکەی جە کەردەوەی وېیەردەی تەمامنە، کە (ن) جوٙرێن جە مرفیمو گیٛڵای تایبەن بە کەردەوەی وېیەردەی تەمامی. ئی خاسیەتە تەنیا دایلەکتو هەورامانینە هەن کە جە ڕیٛخەی کەلک مەوینوٙ پەی سازنای وېیەردەی سەرەمڕەی بەگردو جوٙرەکاشەوە. ئی خاسیەتە ڕیٛخەکەیما مەبینوٙوە بە زوانو ئەویٛستایوە کە جە یەسنەکاو نوٙزەدە تا وېسیەک پی جوٙرە کەردەوەی وېیەردەی سەرەمڕە بەکارئاومان. چون برا زوانەکیٛ تەرما کەلک جە قەدی هوٙرمەگیٛرانیٛ پەی سازنای وېیەردەی سەرەمڕەی (مەوەرد، مەکەرد، دەمخوارد، دەمکرد.[1]