‍ چەمەی ئەرەتاشیا
بەشەی یەکەمە
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
جە چەمەی سادەی و وەڵگیٛرو دماگیٛری دروسمەکریوٙنە، چەنی ئانەیچ ماناو چەمە سادەکەی مەفاڕوٙنە، یانی هەر وەڵگیٛریٛو یام دماگیٛریٛو مانێوی تایبیٛ مەبەخشوٙ بەچەمەکەی. شوٙنەو ئانەیچرە ماناو جوڵە و ئاراستە و ئاماژە و چەمەکان بەرمەوزوٙ. بڕێو چەمیٛچ هەنیٛ وەڵگیرەکە مەلوٙنە دماو چەمەکەی و مەبوٙ بە دماگیٛر هەر یەک مانا مەبەخشان، هەرپاسە وەڵگیٛر و دماگیٛر ماناو چەمەکەی فرەتەر وەرپانە و جیا مکەرانوە، جاری چامنە هەن پیٛسەو ئیدیەمیش(قسیٛ توٙکڵدارە) سەرمەیوٙ، پاسە بوٙ وەڵگیٛرو دماگیٛر، واتسازیمورفۆلۆجیو واتچنسازی و سیمانتیکو زوانەکەی دوٙڵەمەندتەر مەکەروٙ. خاسیەتێو هەن زوانو ئیٛمەنە کە هیچ زوانێوی تەرنە نیەن، وەڵگیر متاووٙ ببوٙنە بە دماگیر، بیٛ ئانەی ماناو چەمەکەی بفاڕوٙنە
یڤە: وەڵگیریٛ-وەڵوەچیٛ چەمەی زوانو هەورامینە و ماناکیٛشان.
ئەرە: مەگنوٙ وەڵیٛو چەمەی سادەی، مەکەروٙش بەچەمەی ئەرەتاشیا، ماناو جوڵەی سەرۆ پەی واری مەبەخشوٙ. ئەرەکەردەی، ئەرەماڕای، ئەرەنیشتەی، ئەرەبەستەی، ئەرەلیٛستەی (بیٛدار،2010ز.).
ئەنە: مەگنوٙ وەڵیٛو چەمەی سادەی، مەکەروٙش بەچەمەی ئەرەتاشیا، ماناو جوڵەی پەی دلیٛ مەبەخشوٙ. ئەنەکەردەی، ئەنەلوای، ئەنەچەقنای، ئەنەپڕای.
ئەوە: مەگنوٙ وەڵیٛو چەمەی سادەی، مەکەروٙش بە چەمەی ئەرەتاشیا، ماناو واوەیکەردەی هەرمانیٛوە مەبەخشوٙ. ئەوەکەردەی، ئەوەواردەی، ئەوەدای، ئەوەنیشتەی، ئەوەویەردەی، ئەوەژیوای، ئەوەسانای، ئەوەلوای.
پەنە: مەگنوٙ وەڵیٛو چەمەی سادەی، مەکەروٙش بەچەمەی ئەرەتاشیا، ماناو ڕەوتو لوای و قومیای پەی وەرکاریٛو نیشانە مەدوٙ. پەنەلوای، پەنەئامای، پەنەچڕیەی، پەنەشیەی.
پەی: ماناو جوڵیای ڕوەو وەرکارێوە مەبەخشوٙ، چیٛگەنە ماناو هامرازو پەیوەندی نمەدوٙ. چون ئامرازو پەیوەندی مەگنوٙ وەڵیٛو نامیٛ.
پۆ: ماناو ڕەوتو جوڵیای ڕووەو وەرکاریٛو مەدوٙ. پەیلوای، پەیکەندەی، پەیشتەی، پەیڕەشتەی، پەیواستەی، پەیکڵاشتەی، پەیورەتەی.
چەنە: ماناو ڕەتو جوڵیای ڕوەوکەسێو یام چیٛوێو، یام ماناو جیاکەردەیوە، چەنەئەسای مەبەخشوٙ. چەنەئامای، چەنەلوای، چەنەئەسای، چەنەشیەی، چەنەبڕیای.
وەنە: ماناو ڕەوتو جوڵیای ڕوەو کەسێو یام چیٛوێو مەبەخشوٙ. وەنەکەردەی، وەنەشیەی، وەنەبەستەی، وەنەلاڵیای، وەنەکەوتەی.
چۆ: ڕەوتو جوڵیای ڕووەو کەسیٛو یام چیٛوێوی. چۆتلیای، چۆکەردەی، چۆشییەی.
هوٙر: ماناو جوڵیای وارۆ پەی سەری، سەرەوکوی، بەرزبیەیوە، هەرپاسە ماناو پیٛچکەردەیوە، هورویٛڵنای و فاڕایەو مەبەخشوٙ. هوٙرکەردەی، هوٙرئیٛستەی، هوٙرئامای، هوٙربیەی، هوٙرشیەی، هوٙرگیٛڵای، هوٙرگیٛڵنای، هوٙرتەکنای.
پوٙرە: ماناو ڕەوتو جوڵیای سەرو چیٛوێو یام دلیٛشەنە. پوٙرەکەردەی، پوٙرەلوای، پوٙرەدای، پوٙرەبەردەی، پوٙرەبیەی، پوٙرەکەوتەی.
پوٙنە: ماناو جوڵیای پەی دلیٛ مەبەخشوٙ. پوٙنە لوای، پوٙنەکەردەی، پوٙنەبەردەی.
پۆوە: جوڵیای ڕووەو وەرکاری، هەمان وەڵگیرو (پۆ)ین، (وە) ئامان سەر، ناسادەن. پۆوەلوای، پۆوەئامای، پۆوەکەردەی، پۆوەنیشتەی، پۆوەوراستەی. مەکریوٙنە تەنیا (پۆ) بەکاربارمیٛ.
تیٛک: چەپەوانەو ڕیٛکین. تیٛکدای، تیٛکشیەی.
ڕیٛک: یاوەرکەردەوەن، وەلیٛ پیٛسەو وەڵگیٛریٛوی هەرمانە مەکەروٙ. ڕیٛککەردەی، ڕیٛکواردەی، ڕیٛکوستەی.
بەر: وەڵگیٛرو بەری جە واتیٛجبەری یوە ئامان یانی بەرو یانەی، بەرو یاگیٛوە، پەیلوایێ تەریچ هەن مەواچوٙ جە ڕیٛخەو چەمەوبەردەی هوٙرگیریان، بەهەرحاڵ چیٛگەنە بە وەڵگیٛر ویٛش مرمانوٙ و یاگیٛش گیٛرتیٛنە. بەرکەوتەی، بەروستەی، بەرکەردەی، بەرپڕای (د.ناجح گوڵپی، 2018ز.).
وەر: پیٛسەو وەڵگیرێوە مەلونە وەڵیٛ بڕێو چەمە سادەکان و مەکەرۆشان بە ئەرەتاشیا. وەربیەی، وەرکەردەی، وەردای. مەشوٙ جیاش بکەرمێوە جە نامیٛ (وەر: وەرەتاوی هەکە مەلونەسەرو بڕێ جە چەمە سادەکان، مەبان بە چەمەی ئامیٛتە: وەرکەوتەی، وەرنیشتەی، وەرزیای، وەرپڕای، هەرپاسە (وەر) ڕیٛخەو چەمەو واردەین، بەپاو تێکستی و نویستەی ماناکیٛشا دیاری مەدوٙ. (د.ناجح گوڵپی، 2018). واتما زوانەکەما هەمان وەڵگیریٛ متاوانیٛ ببانیٛ بە دماگیریٛچ. وەڵگیریٛ سادیٛ و ناسادیٛچما هەنیٛ.[1]