لێکسیم چیٛشەن؟
بەشەی یەکەمە
نویسای: #ناجح گوڵپی#
پاسە زانیان هەکە زوان سازیان جە واتا، تا خایتێ خەڵکی نەوان مزانوٙ زوانەکەش واتیٛش چەنەنیٛ. جاری چامنە هەن ملەجیڕیٛ فریٛ مەکریوٙ سەرو ساختارو واتیٛ ئایا جە چیٛشی مەسازیوٙنە؟ ئایا ساختارو ئی واتیٛ چەنی وانیوٙوە. زوانو ئینگلیزینە تاقە واتێوە هەکە چندە ساختاریٛ و چندە ماناێش هەنیٛ پەنەش مەواچا لێکسیم (لێکسیم مەبەست جە تاقە واتەکیٛن)، وەلێم زوانو ئیٛمەنە هەڵای واتێوە پەڕماناو هامتاو ویٛش نەنریێنرە، کریوٙ جیاتی لێکسیمی (واچ-واچیٛ) بنیەیمرە. پەی نمانی وت، وتە، وتەرە، وسا، وسیا، ئینیٛ گرد بیچمیٛ جیاوازیٛ یەک لێکسیمینیٛ، کە (وس- وت) ەن، یام چندە واتێوە جیاوزیٛنیٛ کە جە یەک لێکسیمیوە هوٙرمەگیریانیٛ، کە بە چندە بیچمیٛ جیاوازیٛ ویٛشا مرمانانیٛ، گردو ئی بیچمە جیاوازا جە بەخشای کورەکو ماناکیٛشەنە بەشداری مەکەرانیٛ، هامبەشیٛنیٛ. واچ-واچیٛ، واتێوەنە هەکە جە فەرهەنگو واتانە (واچەنامە Dictionary) ڕزیٛ مەکریانیٛ و هەنیٛ، پاسەبوٙ متاومیٛ بواچمیٛ لێکسیم واتێوە فەرهەنگیەنە. واچیٛ-لێکسیم زوانو ئینگلیزینە بە کەپیتاڵ منویسیوٙ وەلێم لاو ویٛماوە نیشانێوە نیەنە تا دیارەیەش بکەرمیٛ پەیش (Katamba (2006: 18. نمانیٛ زیاتەریٛ پەی خاستەر ئەنەیاوای، تەشکی فیزیکی واتیٛ physical word form یانی واچێوە هەکە مادیە بوٙنە، پیٛسەو (وارد، واردش، مەوەروٙ، مەوینو، واردە، بوەر، بوەرە، بوەرو) گرد ئەرمانیێ لێکسیم -واچیٛ- (وەر-واردەی) نیٛ. (وت، مەوسوٙ، وسیٛ، وسای وسیٛ، وتانیٛ) گرد نیشاندریێ لێکسیمو-واچیٛو (وس-وت-وتەی)ینیٛ. ئی نمانیٛ سەرو کەردەوەینیٛ، با نمانیٛ سەرو نامیٛ و یاوەرنامیٛ و پوٙلەواتەکا تەری بارمیٛوە، نامیٛ (کوڕ) فەرهەنگنە پسەو واچێوە-لێکسیمی منویسیوٙنە، نمەکریوٙ (کوڕێو، کوڕەکە، کوڕیٛ، کوڕەکیٛ، کوڕەکا) فەرهەنگەنە بنویسیانیٛ، چون ئاژەو گیٛڵای نامەکیٛنیٛ، یانی فۆرمی ڕازوانییٛنیٛ، دەمکاتشا پۆن. وەش، زل، گول، ئینیٛ پسەو لێکسیمی مەنویسیانیٛ فەرهەنگنە، نمەکریوٙ ئاژەو گیٛڵایشا بنویسیانیٛ، پسینەو (وەشتەر، وەشتەرین، زلتەر، زلتەرتن، گولتەر، گولتەرتین، وەشیٛ، وەشەکە، زلیٛ، زلەکە، زلێو، زلەکیٛ، گولیٛ، گولەکیٛ (Lieber, 2016: 4). هەرپاسە متاومیٛ یاگەگیرونامیٛ فەرهەنگنە بنویسمیٛ پسەو پوٙلە واتێوە یام پسەو لێکسیمی. مەکریوٙ وەڵگیر و دماگیر ئامرازەکای تەری فەرهەنگنە بنویسمیٛ. چەپەوانەوە نمەتاومیٛ دماگیریٛ-موٙرفیمیٛ گیٛڵای Inflectional Morphemes دلیٛو فەرهەنگینە بنویسمیٛ، چون ئەرکی ڕازوانیشا هەن، پسەو دەمکاتی (ۋېیەردە و نەۋېیەردە، جەم، ئەژناسە و نەژناسە...). سەربارو ئینەی متاومیٛ واچیٛ ئەرەمجیێ کە موٙرفیمو ئەرەتاشتەیشا پۆن Derivational Morphemes دلیٛو فەرهەنگینە بنیەیمیٛرە.[1]