لێکسیم چیٛشەن؟
بەشەی دوەمە
نویسای: #ناجح گوڵپی#
لێکسیم دندێوەی بنەڕەتیەو واتیٛ زوانینە جە یەک واچیٛ سازیێنە، مەکریوٙ زیاتەرەچ بوٙنە، واتسازی و زوانئەشنساینە. لێکسیم پیٛسەو نامیٛ گولانەتەرین دندەی مانادارو زوانین هەکە نمەتاومیٛ ماناو لێکسیمەکەی جە ماناو مورفیمەکاشەوە بیاومیٛنە. لێکسیم واچێوەنە کە مانای ئەبستراکتە میاونوٙ یانی کورەکو ماناکیٛ چیٛگەنە کوٙ بیەنوە، پەی نمونەی (ژیو) لێکسیمێن گردو ئی واتا چەنەش بەرمەیانیٛ (مەژیوٙ، مەژیوو، ژیوا، ژیوای، ژیوەن، ژیوار، ژیوگا، بژیٛو، بژیوانی، بژیوی، بژیووٙ، بژیوە...) فرەو فەرهەنگنامەکا تەنیا لێکسیم بەکارمارانیٛ پەی پەڕکەردەی لاپەلەکاش، پەی نمانی تەنیا واچیٛ یام لێکسیمو (ژیو-ژیوای) منویسان، ئتر ئەویشا تەری نمەنویسان، یانی ئەرەنیای نامیٛ (واچیٛ) جیاتی لێکسیمی فرە پەڕو پوٙسیشەنە چون هەمیشە ڕیٛخەو چەمەی هەکە کەردەوەی نەۋېیەردەن، بنەچەو ماناو واتەکیٛش چەنەن، هەرپاسە بڕێو ڕیٛخیٛ ماناشا نیەنە، پەوکای چەمەکەیشا منویسمیٛ. جەگرد بارێنە پەی زوانو ئیٛمە متاومیٛ چەمەی بە لێکسیمی مانادار بنیەمیٛرە دلیٛو فەرهەنگینە. ئینە پەی چەمەی و کەردەوەی، وەلێم نامیٛ، یاوەرنامیٛ، یاگەگیرونامیٛ، واتپەرسیٛ، سەرسامی، ئامڕازیٛ بەستەی و پەیوەندی ئینیٛ گرد پەیوازیٛنیٛ فەرهەنگەنە بنویسیانیٛ، تا خایت متاومیٛ وەڵگیر و دماگیریٛچ بنویسمیٛ و ماناکیٛشا بدەیمیٛوە، شوٙنیەرە واچیٛ (تابو) هەنیٛ دلیٛو فەرهەنگینە، بەتایبە فەرهەنگو ئۆکسفۆردینە، یانی دژمانی و قسیٛ شەرمنانیٛ، بیٛ حەیاییٛ متاومیٛ دلیٛو فەرهەنگیەن بنویسمیٛشا، چون بەوٙێونیٛ جە فەرهەنگ- ڕوٙشنیوری، نەریتو خەڵکی (Lieber, 2016: 13). سەردەمانێو وەڵتەر ئی جوٙرە واچا نەنویسیٛنیٛ فەرهەنگنە، چون بە لاوازی، کەموکوڵیشا زانیٛنا دلیٛشەنە، دماو ساڵەکاو (1970ز.) ز ئینە نەمەن. واچیٛ چامنیٛچ بەکارمەیوٙنە فەرهەنگنە کە جە تاریٛخەنە یەکجار واچیێنە، یام یەکجار بەکارئاومێنە، ئیتر پەی ویٛش کەوتیٛنەرە، ئی واچیٛ مەشوٙ بنویسیانیٛ پەنەش ماچا (Nonces).
وەلێم ساختارو واتیٛ مانای کونکریٛتیە-تەوەنینە، مەلموسە، دەسش مدەیوەنە هەنە وەروچەماوە، ڕزێ دەنگیٛنێ پیٛوەرە واچیٛ مەسازنانیٛ و تابیٛڵ جە لێکسیمی مەکەرانیٛ دلیٛ فەرهەنگنامەینە (Haspelmath and D. Smis (2012: 15. شوٙنیەرە هەر لێکسیمێو چندە ساختاریٛ واتیٛش هەنیٛ، پەی نمونەی: ڕەمای-ڕەم هەکە ڕیٛخە یام چەمە-لێکسیمەن، ئی چندە ساختاریٛشە چەنە مەنانیٛوە (مەڕەمو، مەڕەموٙ، مەڕەمی. مەرەمای مەرەمو، ڕەمیٛ، ڕەما، ڕەمانیٛ، ڕەمان، ڕەمابیٛ، ڕەمای ڕەمیٛ، بڕەمە، بڕەمو، ڕەمابیێ، بڕەمدیٛ) ڕەنگای فرەتەریچ Lieber, 2006: 7)). پەوکای زوانو ئیٛمەنە متاومیٛ چەمە بە لێکسیم ئەژمار بکەرمیٛ چون کورەکو مانای هوٙرمەگیٛروٙ.
جوٙرێوی تەر لێکسیم هەن هەکە فەرهەنگو ویرو قسیٛکەرینە (مەژگنە) هوٙرمەگیریانیٛ، گولانیٛنیٛ پیٛسەو دماگیری، یام ئامیٛتیٛنیٛ و جە لێکسیمێ زلتەریٛنیٛ، پەنەشا ماچا لستیم Listeme، A arts & McMahon (2006: 484). بە کوڵێ لێکسیم ئی خاسیەتیٛشە هەنیٛ.
یوٙ: لێکسیم ماناش هەنە.
دویٛ: ساختارێو یام چندە ساختارێشا هەنیٛ تا ماناکیٛشا بیاونا، پەی نمانی چەمە ساختارێون جە لێکسیمی چون مانادارەن، بڕێ ڕیٛخیٛ ماناشا نیەنە پەوکای پەیوازەن ئانارە بکریوٙ بە چەمەکەیشا. نامیٛ، یاگەگیرو نامیٛ، ئامرازیٛ پەرسیٛ و سەرسامی، وەڵگیر و دماگیر لێکسیمیٛنیٛ، چون ماناشا هەنە، سێنسشا هەن sense یانی چەنەشا هاڵی مەبینە. جە کوٙتانە ماچمیٛ فەرهەنگ گرد واچێوەش چەنە نمەنریوٙرە، سەرۆ باسما کەردیٛنیٛ (کەردەوەی ڕوت، چەمە، نامیٛ، یاگەگیرو نامیٛ، یاوەرنامیٛ، یاوەرکەردەوە، ئامراز بەگردو جوٙرەکاشەوە، واتپەرسیٛ و سەرسامی، وەڵگیر و دماگیریٛ ماناداریٛ، واچیٛ ئەرەمجیێ و ئامیٛتیٛ، واچیٛ تابویٛ، ئیدیمیٛ چڕیٛ، جوٙتواچیٛ، گرد واچێوە زانشتیە، تەکنیکیە، واچیٛ ناوچەییٛ، واچیٛ خەڵکی، تا میاووٙ لاو واچە بیٛگانا و واچیٛ مەردیٛ-بەکارنامێ جە ئیسەنە، وەلێم کەردەوە کاتو گیٛڵاینە نمەبوٙ فەرهەنگنە بنریوٙرە).[1]