گیرە -گیریٛ
نویسای:
ناجح گوڵپیناجح گوڵپی
جەبارو واتسازیوە واتیٛ (گیرە)ی جە ڕیٛخەو چەمەو گیٛرتەی (گیر) ی ئامێنەنە، گیر+ە: گیرە، گیرە نامیٛ چەمەینە، پیٛسەو نامیٛ هەرمانە مەبەروٙنە، یانی ئەرکو نامیٛ مەوینوٙ زوانەنە. متاوی چندەها یاگیٛنە بەکارشباوەری و بە مانای جیاوازەوە. دەسەگیرە، جلگیرە، کەوگیر، کەفگیر، وەڵگیر و دماگیر، دلیٛگیر، ڕوگیر، ویٛگیر.
هامڕێوەم واتش من (وەڵنیشت و دما نیشتم) بەکار ئاوردەن. ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ، کاتێوە ماچمیٛ گیرە یانی هەرمانەکیٛ مەپوٙڕنوٙ، بیەن بە هەرمانبەر، ویٛش مەگیرنوٙ واچەکیٛوە. وەلێم نیشت، قەدەن، وېیەردەن، ئەگەر بکەریش بە نیشتە مەبوٙنە بە ئسم مەفعول، یانی هەرمانەش سەرۆ کریێنە، پەوکای پەی ئی ئەرکیە نمەشیوٙ.
گیرە جەبارو ساختاریوە چندە دەنگێنیٛ (sound) یام چندە نویسەیوەنیٛ (letter) هەکە تاق ویٛشا مانشا نیەنە، وەلێم کاتێو چەنی واتێوە، بنجێوە، ڕیٛخێوە یوٙمەگیٛرانیٛ و مەلکانش پوٙرە مانای تازیٛ مدا بە واتەکیٛ و ویٛچشا بە جوٙرێو چەنەشا میاوینە کە مانای تایبەتە مەبەخشانیٛ، پەی نمونەی (ئەرە) تاق ویٛش بیٛمانان، وەلێم هەکە ماچی ئەرەکەردەی-کەردەیرە ئتر جوان چەنەش حاڵی مەبینە، یانی چیٛو سەرۆ کەرەیرە وار، ماناو ئاراستەی سەرۆ پەی واری. یانی گیرەکیٛ جوٙرێ جەمانایشا هەنە کە (sense). یانی مەژگو ویٛتەنە جە ماناشا حاڵی مەبینە و میاوینە.
گیرە توخمێوی ڕازوانین کە تەنیا ویٛش نمەتاووٙ واتیٛ مانادارە و ئەرکدارە وەشە بکەروٙن، وەلێم پیٛسە وەڵیٛنە واتم گیرە سێنسش هەن، ئەرکی ڕازوانی و ئەرکو ئەرەتاشای واتیٛ تازەسازیٛش هەن. زوانو گوٙران- دایلەکتو هەورامانینە چندە جوٙرێو گیریٛ هەنیٛ، وەڵگیر، دماگیر، دلیٛگیر.
گیرە جە زانشتو واتسازینە جوٙرێن جە مۆرفیمی بەندی، کە ویٛپا نیەنیٛ.گیریٛ بەشێوەی جیانەکریانیٛ جە واتیٛ، هەمیشە ویٛش چەسپنان واتیٛرە، چون موٙرفیمی بەندەن، ویٛش بەند مەکەروٙنە موٙرفیمە ئازادەکاوە. زوانو باوانیماوە، زوانە پەیرەکاوە فرێوە جە وەڵوەچ و دماوەچی دلیٛنە شینیٛ، یام بەشێشا دلیٛنە شیەن، ئەو بەشەکەیە تەرشا لکان واتەکیٛرە و پیٛسەو کوتیٛ جە واتەکیٛش سەرئامان، نمونیٛ فریٛنیٛ جە زوانو ئەویستای و پەهلەوی و دەری ئەویشا تەریچەنە کە زوانە باوانیٛ ئیٛمەنیٛ. یام خودو گیرەکەی دەنگێوش کەمش کەردەن و ئەوش مەنەن، پیٛسەو دماگیرو (یش، کە کەمش کەدەن مەنەنوە (ش) مەلوٙنە سەرو ڕیٛخەو کەردەوەی پسەو (کوٙش+ش: کوٙشش، وەرز+ش: وەرزش) ئی دماگیرە زوانو فارسینە ئیسە فرە بەکارمەیوٙنە، ئێمەیچ متاومیٛ زوانەکەو ویٛمانە بەکارشباوەرمیٛ پەی وەشکەردەی نامیٛ چەمەی.
گیرەلکای Affixation
کەردەوە-هەرمانەو گیرەلکای پۆڕیٛخەیوە-واتیٛوە پەنەش مەواچان گیرەلکای، پەی سازنای واتیٛ تازیٛ، جاری چامنە هەن یەک گیرە یام چندە گیرێو لکا پۆ واتەکیٛرە، وەڵیٛوە، دماوە یام دلیٛڕاسەنە، گیریٛ جە بنەڕەتنە جوٙرێنیٛ جە سازەی بەندی و ڕۆڵێ وەرپانشا هەن جە واتسازینە. بڕێو گیریٛ تەریٛما هەنیٛ کەئەرکشا جیاوازەن، پەنەشا مەواچان (واتبەس) کە جوٙرێن جە موٙرفیمی بەندی، یاگیٛو ویٛشانە بە دریٛژی باسشاکریان.
[1]