زوانئەشناسای تاڕیٛخەیی
نویسا: #ناجح گوڵپی#
بەشەی یەکەمە
ئی حەندە جە زوانی مەگیٛڵوٙ شوٙنەو گەشەسانای تاڕیٛخەیی زوانیرە، جوٙیای سەرو پەیوەندیەکاو زوانی مەکەروٙ جە ویەرو زەمانەینە، چە ئیسە بوٙ یام ۋېیەردەنە. زوانئەشناسیٛ تاڕیٛخەییؽ هەرمانەشا ویٛستەیەو ڕیٛخەو زوانە کوٙنە و تازەکان. یام جوٙیای و هوٙروشکنای فاڕیای زوانین جە ویەرو تاڕیٛخەینە (Finch,2000: 188) The study of language change over the time.، جوٙیای و هوروشکنای فاڕیای زوانین جە ویەرو تاڕیٛخەینە و دیاریکەردەی ئەنجامەکاشەن.
وەڵیٛو سەدەو نوزدەینە جە وەڵاتە ئەوروپیەکانەنە زوان لاو فەیلەسوفەکاوە گرنگیش پەنەدرییٛ، یانی زوان پەلێو بیٛ جە فەلسەفەی. فەیلەسوفیٛ گریکی پلاتۆ و ئەرستو بەشداریێوی فرە گەورەشا کەرد جە جوٙیای و هوٙروشکنای زوانینە. پلاتوٙ، یوەم کەس بیٛ، کە نامیٛش جە کەردەوەی جیاکەردەوە.
زوانئەشناسای تاڕیٛخەیی یوەم لەقەن، کە مەشوٙ بە شیٛوەی زانشتی هیٛقم بوانیوٙ. یوەم کەس، کە گرنگیش دا پی تایبەمەندی زوانیە، زوانئەشناسی بەریتانی سیٛر ولیەم جوٙنس بیٛ Sir Willam Jonse ساڵەو (1786ز.)زاینی، زاناش، کە خویٛشی هەن میانو زوانو گریکی، لاتینی و سانسکریتینە، ئینەیچ سەرەش کیٛشت پەی ئەرەنیای بنەیانە زوانو هیندو-ئەوروپیIndo-European Family languages، هەکە گردشان جە یەک باوانی هامبەشیوە ئاماینیٛ. هەر ئەچا کاتنە بڕێو زوانئەشناسیٛ هەنگارییٛ زاناشا کە خویٛشیشاهەن چەنی زوانو فینلەندی بڕێوی تەر زوانا، نامیٛشا نیا بنەیانەو زوانە ئوٙراڵیەکا Uralic Family Language.
فرەو خەڵکی ئی تاڕیٛخەیە ساڵەو (1786ز.) بە ساڵەو پەیدابیەی زوانئەشناسای مداقەڵەم. چی ساڵیٛنە سێر ولیەم جونز نامێوەش واناوە پەی کوٙمەڵەی مەلیکی ئاسیای جە شارو کەلکەتاو هیندینە، ئاشکراش کەرد، کە زوانو سانسکریتی، گریک، لاتین، سێلتیک، جیٛرمان، جە ساختارەنە فرە یوٙی مشانیٛ، پەوکای ئی زوانیٛ جەیەک سەرچەمەوە ئامێنیٛ. ئیستەیەوە ئی زانیاریە گرنگەیە جە زوانەنە بی بایسو ئانەی کە بڕێوتەر زوانئەشناسیٛ پەشتیوانیش بکەرانیٛ (Aitchison, 2010: 27).
ئاشکراکەردەی سێر ولیەمی بی ماییٛ سەرگەرمی، گڕەش وەردا ئەو ویرو پەیلوای زوانئەشناساو زانایا تا سەدساڵیٛ دماتەر نەکوشییٛوە. چون وەڵتەر جە تاریکینە هەرمانە کەریٛنیٛ، هیچ ڕوٙشنایێوەشا وەردەسەنە نەبیٛ هەرمانەش سەربکەرانیٛ، تەنیا ئانەبیٛ بەراودکەریٛنیٛ میانو گرامەرو زوانەکانە، یانی هەرمانەو گرامەری کەریٛنیٛ.
ئاوەختە ئی زوانیٛ جە بنەیانەو هیندو ئەوروپی ئیٛزیێوە (ئیندۆ-ئیرانی، ئەلبانی، ئەرمەنی، بالتۆ-سلاڤۆنیک-ڕوسی، گریک، ئیتالک-لاتین، سێلتیک-وێڵش، جێرمانیک-ئنگلیزی-ئەڵمانی) ئا کاتە بنەیانەو زوانو هیتی و توخاری کەشف نەبیەبیٛ، کە جە زوانە هیندو ئەوروپیەکانەن.
سەدەو نوزدەی گرنگیش دا بە واخوا ساختو سازو زوانە وەڵینە هیندوئەوروپیەکان Proto-Indo-European. هەرپاسە ویرو بەشبیەی بنەیانەو زوانە هیندو ئەوروپیەکا پەی زوانە جیاوازەکاشا هەلاجیکەرد. دلیٛڕاسەو سەدەو نوزدەینە داروین بەرهەمە نامیەکەش وەڵاو کەردەوە بەنامیٛ ڕەچەڵەکو جوٙرەکا Origin of Species، کە تیورەو گەشەسانای زیندەوەرەکا بیٛ، پەوکای فرە سروشتی بیٛ گەشە و فاڕیای زوانیچ بگنوٙ وەرو باسی (Aitchison, 2010: 27). جەختکەردەی سەرو فاڕیای زوانی، بی بایسو وەڵیٛکەوتەی تیورەو زوانئەشناسای.[1]