زوانئەشناسای تاڕیٛخەیی
بەشەی یەرەمە
نویسا: #ناجح گوڵپی#
بلومفیلد یوٙ جە زوانئەشناسە دیارەکاو ئەمریکا ساڵەو (1933ز.) واتەبیٛش کە زوانئەشناسای مەشوٙ بابەتیانە و مەنهەجیانە ماماڵەش چەنی بکەری. ئاد گرنگی بە ڕیٛکوستەی توخمەکا زوانی دیٛ، ماناو توخمەکاو زوانی و واتچنی گرنگە نەبؽ لاشەو. یانی ماناو زوانیش لاوە گرنگە نەبیٛ. بلۆمفیڵد شۉنەمایێوی فرؽش بیٛ ویارەو زوانئەشناساینە، ئەچا سەردەمەنە کەوتەبیٛ وەڵیٛو زوانئەشناسە ئەوروپیەکا. کاریگەریەکیٛ بلومفیڵدی تا ویس ساڵیٛ دریٛژەشا بیٛ. هەرمانەی خاسەش کەردە سەرو زوانو هیندە سورەکاو ئەمریکا، کە زوانی نویسیاشانەبیٛ، سەرو قسەکاشا هەرمانەو زوانیشکەردە، دەنگەکیٛ و ساختارو واتچنی، بیٛ ئانەی گوٙش بدوٙ ماناو قسەکاشا. دماتەر بڕێو گیروٙدەیی پەیدا بییٛ جە ساختارو واتچنەکاشانە، کە بلومفیڵد نەتاواش چارەسەرشا بکەروٙ.
دلیٛڕاسە تا کوٙتاو سەدەو ویسینە، ساڵەو (1957ز.) زانای بلیمەت نوام چومسکی ئاما مەیدانو زوانئەشناسای، یوەم کتیٛبش وەڵاو کەردەوە سەرو ساختارو واتچنی syntactic structures، کە سەدو ویس پەلیٛ بیٛ، ئی کتیٛبە گولالە شوٙڕشێش جە زوانئەشناساینە هوٙرگیسنا. چومسکی باسو زوانئەشناسای بەرهەمئاوەریش کەرد، جە ڕاو ڕازوانی بەرهەمەئاوەریوە-ڕازوانو ئەوەفاڕایوە، هەرپاسە باسو ڕازوانی گردینی.
کتیبو واتچنسازینە کە وؽم نویستەن بە تەسەلی باسش کریان، پەوکای چیٛگەنە سەرش نمەلمیٛ. چومسکی یاگە دسش دیارەن جە کوٙتاکاو سەدەو ویسینە. هەتا سەدەو وېسیەکیچ سەرەمڕە هەن، پەوکای دماتەر هەزاران زانیٛ جەویارو سایکۆلۆجی، نیورۆلۆجی، ئانزانئەشناسای، سۆسیۆلۆجی، فەلسەفەو زوانی هەرمانەشا کەردە، زوانئەشناسای بی بە زانشتێوی فراوان و ویٛسەر جە گردو ویارەکاو ژیواینە ڕەنگش داوە، ڕوٙ بەڕوٙ فراوانەتەر بیٛ. تا یاوان ئاروٙ کە زوانئەشناسای کەمپیوتەری corpus linguistics پەیدابیەن، کە جە ڕاو کەمپیوتریوە گرد زانیاریوەت دەس مەگنوٙ، ڕاو گیٛڵای شوٙنیرە جە ئینترنێتنە.
ئاقیبەت مەیمیٛووە لاو زوانەکەو ویٛما، ئەگەر سەرنجێوەش بدەیمیٛ جە ویەرو تاریٛخەینە زوانو گورانی زیاتەر جە هەزارو یەرەسەدساڵان تاریٛخەش هەن، ئەکید چاوەڵتەریچ بیەنش، زوانو گورانی فرە چاخ بیەن جە ویارو ئەدەبیاتینە، بەتایبەت شعرەنە، فرەو تکستەکاو ئاینو یارسانی بە سەبکو شعریٛ نویسیان، سەدان شاعریٛ پی زوانیە بەرهەمشا بیەن. ئەدەبیاتو ئیٛمە وەڵیٛو زوانو ئینگلیزینە بیەن، وەڵیٛو زوانەکاو ئیرانینە بیەن، وەلێم داخەی تاڵانەم، دماو وڕای ئەردەڵانەکا و پەیدا بیەی زانشتو زوانی، هیچ جوٙیای سەرو زوانو گورانی نەکریان، گیٛرە زوانەکەیچ بیٛ کەس کەوتەن هەر یوٙ بە بن زارو زوانێوەی تەریش منیوٙرە گەرەکشەن ئەدەبەکەیش ببەروٙ پەی ویٛش.
میراتگیریٛ زوانو گورانی جە ویارو ئەدەبیاتیوە فرە باڵاینیٛ، وەلێم جە ویارو زوانئەشناساینە فرە کوٙڵیٛنیٛ کەوتیٛنیٛ دما. هەورامیەکیٛ خوتانو دەیان بڕاوانامەو درکتوراینیٛ جە گردو زوانەکانە (ئینگلیزی، عەرەبی، فارسی، کوردی) وەلێم هەڵای لاشا نەکەردەنوە زوانەکەو ویٛشا و هەلاجیش بکەرانی.[1]