موارەکباڎی زوانی ئەڎای عەرز مەکەرو

کاتیە دوورگا (شبەجزیرە) و هندوستانی جە ساڵەکانو(1947-1948ز.) جە چېرو چەپۆکو بریتاناینە ئاما بەر، واڕیای ئامە ملشەرە، ئی واڕیایە هندش کەرد چوار بەشێ، 1-هند، 2-سریلانکا 3- پاکستانی وەرهۆرز (شرق)و پاکستانی وەرنیشت (غرب)
چوون وەرنیشتو پاکستانی بە زوانی ئوردوو قسی کەرېنێ، خەڵکو وەرهۆرزی بە بەنگالی قسێ کەرېنی، دەورو بەرو ساڵەکانو (1950-1952ز.) چینیوە میانەڕەوێ کە گەشەشان کەرڎەبۍ وېشان ئەژناسابێ، جە بەنگالەنە دەسشان دا بە ناڕەزایەتی کەرڎەی، کە دماتەر بە هېزو نەتەوەییو زوانی بەنگالی ئەژناسیای.
بێ ماتڵێ حکومەتو ئاکاتو پاکستانیە بڕیاریەش وڵاو کەردوو، جاڕش کېشا کە تاقانە زوانی ڕەسمی جە سەراسەرو هەر دوە پاکستانەکانە زوانی ئوردوەن.
بەنگالیەکېچ قینەشان وەنە ئاماو توڕیێ بییێ و ئاڵۆزیایو مجیاتی سەرو شەقامەکان.
پولیس دەخاڵەتش کەرد، کە مسیارەکېو زانکو پزشکی چەنی هېزە مەدەنیەکانو شارو داکای وڵاوەشان پەنە کریو، کە چڼە کەسیە کوشییای، چڼەهای کاسێتەر زامدارێ بییێ.ئاخرو ئاقیبەت ئی کارە بی سەبەب و شۆڕشیە گۆرەتەری کە بەنگالیج جە ساڵەو(1971ز.) جیا بیوە، وېش بی وەڵاتیە سەربەخۆ ئازاد.
دماتەر جە لاو حکومەتو بەنگلادشیوە پېشنیار دریا بە نەتوە یۆگرتەکان کە ئا ڕۆویە یانی21 فێبریوری (دوەمو مانگەو سیاوکامی) پېسە ڕۊو زوانو ئەدای جە دنیانە بژناسێو.
یۆنسکۆ هەر سەرو ئا پېشنیاریە بە پاڵپەشتیو 28 وەڵاتانیەتەری جە نوامبرو ساڵەو (1999ز.)، ڕۊو21 فێبریوریشان (دوەمو مانگەو سیاوکامی)پېسە ڕۊوی جەهانیو زوانی ئەدایی ئەژناساشان بە کۊڵو دنیای.
وە چا ساڵېوە کە دوەمو مانگەو سیاوکامی پېسە ڕۊو جەهانی زوانی ئەدایی دیاری کریا، تاکو ئیستا هەرچی ساڵېنێ جە لایەن کۆڕو کۊمەڵە جوراوجۊراکانو، فێرەگەکانۆ، زانکوکانۆ، بنکە کۊمەڵایتیە فەرهنگیەکانۆ، کە زوان لاشانۆ ڕېزدارو بایەخدارەن بەرز مەنرخناش و مەراسمش پەی گېران.
بەپاو ئامارو یۆنسکۆی حدودەن 6000 زوانێ دنیانە ئەژناسیاێنێ، کە 3000 زوانېشان ئینای حاڵو فۆتیایەنە، یا بڕیوە هەر فرە کەمێ هەنې کە پا زوانیە قسێ مەکەران، وە زاهرەن هیچ ئۆمێدیە پەی بەقایشان نییەن.
96% کۊڵو زوانەکان بەینو 4% جە خەڵکۆ دنیای ڕەواجش هەن.
ئێرانیچەنە بغەیرەز زوانی فارسی حدودو 69 زوان و زاراوێ تەری هەنی کە ڕەواجشان هەن، کە فارسی، ئازەری، کورڎی، تورکی، گیلەکی، مازندەرانی، تالشی، لۆڕی، عەرەبی، بەلوچی، لەکی و تاتی بییەیشان هەن.
کە بەداخوە نامۊە جە زوانێ هۆرامی نە پېسە زوانی نە پېسە زاراوەی نەوریاینە.
زوان چېشەن کە تاکو ئی حەدە دنیاش بە تاییبەتتی دنیاو زانستیش پېچنان وېشۆ، کەس جە بەرزیو وەروڵاویش و پێری و تازەییش سەرەش بەر ناوردەنو قوولایی ئی بەحریە کەسی نەژناسان.
زوان چېشەن؟
بە درێژایو تارېخی فرێوە جە عالمەکان، ئەدیبەکان، نوسەرەکان، ڕامیارەکان، سەرو زوانی بە تاییبەتتی زوانی ئەدایی ویرو ڕاو وېشان بەر بڕیەن، کە تەڵ وچن کریا چڼ کەسېوەشان ئیشارە پەنە مەکەرو.
1-جۊرج برادون، فەرماوانش: ئەر ئەدا و تاتەکې باوەڕشان بۊ وە بزانان زوانشان چڼە گۆرەو بە قیمەتەن، بە زوانو وېشان چەنی زاوڕۆکانشان قسێ مەکەران.
2-هایدگر، فەرماوانش: ئەر زوانۆ خەڵکیە جە بەین بشۆ، ئا خەڵکیچە جە سەرو سەکۆو زندەگیوە لوان بەر.
3-مەهاتما گاندی، فەرماوانش: کەسیە کە زوانو ئەدەبیاتو وېشش نوەنەبۊوە، تارېخش نمەزانۆ، کەسیەیچ تارېخ وېش نەزانۆ ئایەندەش (دماڕۆو)نییەن.
4-ئبنی خەلدون، فەرماوانش: کاتیە خەڵکیە گۆرە، دیلو خەڵکیە وردی مەو، وېشش یاد مەشۆوە.
5-ویتگنشتاین، فەرماوانش: زوانو ئەمن دنیاو ئەمنەن، وە دنیاو ئەمن زوانو ئەمنەن.
6-سەید جەمالەدین ئەسەد ئابادی، فەرماوانش: هەر خەڵکیە زوانۆ وېش فەرامۆش کەرۊ، تارېخ وېش گم کەرڎەن، وەشکۆ وېشش جەدەس دان، وە پەی هەمیشەی ئینا بەندو ئەسارەتیەنە.
7-پڕۆفسور حسابی، فەرماوانش: نە سەوزەنان، نە سوور، زوانو ئەداییم یاد گېرو پەی من وەسېن.
8-بڕېوە کۊمەڵناسێچ نای سەرو ئی باوەڕیە، کە زوانی ئەدایی چەنی ژەکو سینەو ئەدای مەلۆ دلېو گیانی و بە مەردەی جە جەسەنە مەلۆ بەر، وە بەزۊر سەپنای زوانېوەتەری بە زاوڕۆکان کە تازە دەسشان کەرڎەن قسەکەرڎەی ئینا زۊمڕەو جەنایەتیەنە.
9-موسا عەنتەر نویسەری کوردو تورکییەی، فەرماوانش: ئەر زوانی ئەدایو ئەمن، هېماو حکومەتو شمە ماورۆ لەرزە، پی مانانە کە شمە حکۊمەتەکەتان سەرو خاکو وەڵاتو ئەمنۆ مەرزنانەرە.
10-ئیسمایل بېشکچی، نویسەری تورک فەرماوانش: هەر ملەتیە کە نەتاو بە زوانو وېش بوانۆوە، وە بە ئەلفو بې وېش بنویسۆ، ئا ملەتە کەم ئەندامەن، یا ئیفلیج بییەن.
لاو بڕېوە، زوان کەرەسێوەن پەی پێوەن دای و پێوەن گرتەی، چ بە شێوەو قسە کەرڎەی، چ بە شێوەو نویستەی کە وشەکان مەگېران کارو جوملێش پەنە وەش مەکەران، یا بە شێوەو ئیشاراتی، کە زوانو جەسەیچش پەنە مواچان.
زوان جۊرېوە فرە ڕېک و پێک جە زایەڵەیو، پەرچۊدایو (بازتاب) پېچەڵ پېچەکانو ۋیر و ئەندێشەیەن.
زوان پېسە ئەندامیە جە جەسەو بنیادمی، یا سیستمیە کە ئنسان مەتاو پەیوەندی گیرۆ چەنی کەسانیەتەری، تاکو خۆزگەکېش، تاسەو ئاواتەکېش، نیازەکېش، واتەکېش بە شېوازیە تاییبەتت بە وېش مامەڵە کەرۊ.
جیاوازی زوانو ئنسانی چەنی حەیوانی نا چاگەنە کە ئنسان مەتاوو، تاییبەتتمەندیەکېو وېش بنەخشنۆ (طراحی). زوانو حەیوانی وەرتەسک و کورت و کوڵەن، جە حاڵیە کە زوانو ئنسانی قووڵو، وەروڵاو پان و بەرینەن، وە هەر پا ئەڼازەیچە بەرزو بە هەیبەتو شکۆدارەن.
زوانو ئەدای تەنیا زوانو قسەکەرڎەی وشکو پەتەی نییەن، بەڵکو زوانو ئحساسیەن، زوانو زندەگییەن، زوانو دەروونییەن، زوانو ڕەفتیو، ۋیرو ئەندێشە کەرڎەیەن.
زوان ئەوەڵ بە زوانو دەروونی پێدا مەو، دماوە مەو زوانو قسە کەرڎەی وە دماتەر مەو زوانو نویستەی و هۆروگېڵنای.
زوان ئا چېوەنە کە هەرکەس مەکېشۆش لاو وېشەرە وئیدەعا مەکەرو کە زوان هنو ئەمنەن،
بسڵمان مواچۊ هنو ئەمەنەن چو خوا ئەوەڵ جار کە چەنیو حەزرەتو موحەمەدی قسېش کەرڎې، فەرماواش: واچە .
مەسێحیەکیچ مواچان کە خوا ئەوەڵ جار جە دینو ئېمەنە زوانش ئاورد کارو، فەرماواشڕووشنایی بوە وە بی.
زانا ئابوریەکې، ڕامیارەکې، کۊمەڵناسەکې، حەکیمەکې، تارېخ ناسەکې، کەشو هەواناسەکې، فیزیکیەکې، شیمیایەکې، ڕیازیەکې، ئەدیبەکې، شاعرەکې، عارفەکې، نویسەرەکې، هەر کام پەی وېشان زوانی مەکېشان لاو وېشانۆ، کە بلکناش وېشانۆ هەر کام پەی وېشان تاریفېوەش چەنە مەکەران.
کە ئەمن بۊنەو ئانەیۊ باسەکەم زېیاتەر چینەیە درېژەرە نەو، جە باسو هەرکام چا تاریفانە کۆتاە مەونە.
بە هەر حال زوان هەرچی بۊ، وە هەر کەس پەی وېش تاریفېوەش چۊوە مەکەرۊ، ئا چېوەنە کە جە ئەداێمانۆ یاوان لاو ئیمە.کە بەڕاسێ ئەرکو سەرو شانەیمانەن، هەر جۊرو ئنسانیە بە شەرەفی، بە ئخلاقی و بە مەرامیو، بەرپرسیاری کە چەنی ئحترام مەنێو پەی ئەدایشو قەدرو حۆرمەتش مەگېرو، مشێو یادگارەکەیچش هەر پا لەونە هۊر گېرو و قەدرو قیمەتش نەماڕوو، جە بەینش نەوەرو.
چەنی ئەداێمان جە زاوڕودانشەنە، تاکو دنیا ئامای و تاکو لای لایو دلېو بېشکێو، تاکو گۆرە بییەی و پەنەیاونای بە قوروانو سەدەقە خزمەتش کەرڎېنم.
ئېمەیچ پېسە ئنسانیە ساحیو ئەرکی ئی زوانیە، ئی یادگاریە، ئی ئشقیە، ئی ڕېخەو ڕۊحیمانە، ئی نەجابەتیە، ئی شەرافەتیە، ئی وەڵاتیە، بە پارېزنایوە، ڕېکو پێکو گەشەکریا بېیاونمێش دەسو، نەوەکان، زاوڕۆکێو ئایەندەی، وە ئەپی پارېزنایە ئایەندەشان ڕۊشن کەرمېوەو خزمەتشان کەرم.نازمێ سەر شۆڕێو کەساسێ بان. ئەر هەر کەس مەپەرسۆ چەنیو? چېش کەرمې? بە چ لەونیە?چېشمان جە دەس مەی? خزمەتشانە عەرز مەکەرو،
بە قسە کەرڎەی، بە نویستەی، بە تەرجۆمە کەرڎەی.
باوەڕمان بۊ، ئیمان باورم کە قسە کەرڎەی بە زوانو ئەدای ئەر سەبەبو سەربەرزیو شەرەفو ئابروېو، وەشەسیایو، عەیزەتیو ئحترامیو، ڕېزداری نەو، بېگمان خاس خاسیە بزانم کە سەبەبو عەیبو عارو سەرشۆرێ نییەن.
چېویە ئەچی باسە کۊرتەنە دەسگېرو ئەمن بی، زوانی ئەدای هەر جە دەورەو جنینیوە تاکو مەردەی نا چەنیمان، کە جە کەسیە گرتەنمان، کە خالقەو خۆڵقێنەرەمان بېیەنە.با بەیمێ پېسە سڵامەتیو جەسەی جە بەڵاو ناوەشیو دەس درێژیو غەیری پارېزنمېش، وە ئێجازە نەدێمێ جە بەین بلۊ یا جە بەینش بەران. زوان ئەداو ئیمەن، زوان کۊڵەکېو مەنەی مانەن، ئیجازە نەدەێمێ ئی ئەدای بمرۊ و ئی کۊڵەکېو بییەیمانە بڕژۆرە.
عارفێ، ئاشقێ مەفەرماوان
هەر چی هەن ئشقەن،
ئەر ئشق نەو، گرڎ چېو بې مانان .
تەژنەیچ مەواچۊ، ئەر ئەدا نەو ،
زوان نەخۆڵقنۆ،
چەنی مەتاوم شکۆ و گۆرەییو
ئشقی بنمانم؟
کێ حاڵێش مەو؟
دنیا چېشەنە؟
ئەر زوان نەو؟
ئەر زوان نەو،
ئیتر زندەگی، ڕەنگە مەباخۆ
مانایچش فاڕیۆ،
ئشقیچ باسو باتورش، هەر نمەمانۆ.
ئەدا زاتیەنە،
ئەدا زوانییەنە،
هەم ئاشقەنە،
هەم ماشووقەنە،
ئینیشا گېری، تۊ جە زندەگی
چېشش مەمانۆ.
ستار ژاڵە.[1]