37 مین ساڵیاڎو شیمیاییوارانوو شارە بېکەسەکەو هەڵەبجەی
ئېم شەو دیارەن دەردم کاریەن
هووناو جە زامم چوون سەیل جاریەن
ئېم شەو مەینەتان نە دەروون جەمەن
خێڵخانەی کەیفم پەڕ جە ماتەمەن
پەرلەمانوو خاسووروو کوردستانی دماو 25 ساڵا هیشتا پرۆژەیاسایەوەش پەی بەڕۍسمی ئەشناسای ژێنۆسایدو/جێنۆسایدو هەڵەبجەی و ئەنفالی ئامادە نەکەرڎەن و پېسەو ژێنۆسایدی/جێنۆسایدی بە ڕەسمیش نەشناسان!!
00- پەرلەمانوو وەڵاتوو کانادای جە (#16-03-2010#ز.) تاوانەو هەڵەبجە و ئەنفالیش پېسەو تاوانیە دژ بە ئانزانیەتی، نەک پېسەو تاوانەو ژێنۆسایدی، بە ڕەسمی ئەشناسا.
- داڎگاو باڵاو تاوانکاری ئێراقی جە ڕۊ(#17-11-2010#ز.) و هەرپاسە پەرلەمانوو ئێراقی جە ڕۊ (#17-03-2011#ز.)، جە گلێرەو بییەی ئاسایی ژمارە (44)یشەنە، بە بڕیاروو ژمارە (12)ی تاوانەو هەڵەبجە و ئەنفالیش پېسەو ژێنۆسایدی بە ڕەسمی ئەشناساینە، بەڵام تاکو ئیسە هیج وجارایېوەش پەی ئی تاوانێ دیاری نەکەرڎەن.
00- ئەنجوومەنو پارێزگاو شارو وینی ڕۊ 14و 3ێ 2023ز.ی، شیمیاییوارانوو هەڵەبجەیش پېسەو جینۆسایدی بەڕۍسمی ئەشناسا و داواش جە پەرلەمانی سەرانسەری ئا وەڵاتیە (ئۆتریش/نەمسا) کەرد کە پەرلەمانیچ ئی تاوانێ پیسەو ژێنۆسایدی بە ڕەسمی بشناسۆ.
شیمیاییوارانوو هەڵەبجەی بېگومان جە شێوەو بەکارئاردەی ئا چەکە کوشەندا ویروزوو کۊمەڵکوشیەکەو هیرۆشیماین کە پیسەو پەڵېوی سیاوی و پەی هەتاهەتای بە تەوێڵەو بکەراو ئی تاوانێ و هەرپاسە زەمینە وەشکەراو ئی ژێنۆسایدیە مەنۆوە.
جە بارەو پەشتیوانی گرڎلاینەو (لەشکەری، تەکنیکی، ڕامیار، ماڵی و...) وەڵاتە وەرنیشتیەکا، بە تاییبەتت ئوروپا و ئەمریکا فرە نویسیان و وچیان و منیچ بەش بە حالوو وېم جە چن ساڵې ۋېیەردێنە و هەر پی بۊنۆ بابەتێ فرێم بە بەڵگیوە نویستېنی و وەڵاوم کەرڎېنېوە. بەڵام دیسان پەیوازەن بە بەردەوامی پەی نەوەی تازەی و ئایەندەی باس کریۆ و بە کورتی چەمۍوەتەرشا پۊرە وزمې.
ئاڵمان، ئەمریکا، بەریتانیا، هولەند، فەرانسە، شۆرەوی جارانی و.... دەورێو سەرەکیشا بېیەن جە یاردیدای ئێراقی پەی بەرهەمئاردەی چەکی شیمیایی، چ بە کەرەسەی خام و چ بە یاونای زانایی تێکنیکی بە ڕژیموو بەعسی. ڕېکوزیاو (Medico International)ی جە گۆڤاروو (Kurdistan Aktuell) ی ساڵەو 1998ز.ی نامې 56 هەرمانگای بەرهەمئاوەرێ (شەریکێ) ش وەڵا کەرڎېوە کە بە ساڵان و بە چڕووپڕی یاردیدەرێ ڕژیموو سەدامی بېیەنێ پەی بەهەمئاردەی چەکی شیمیایی.
یۆ چا وەڵاتا کە بە ڵێشاو کەرەسەی شیمیاییش پەی دروس کەرڎەی ئا چەکە کوشەندا کیاست پەی ڕژیمە فاشیستەکەو سەدام حسەینی، حکوومەتوو ئا کاتەو ئاڵمانی بې. بەپاو ئا بەڵگا کە ئینای وەرو دەسینە زېیاتەر جە 60% ئا کەرەسە شیمیاییا کە هەڵەبجەشا پەنە خنیکیا جە لاو شەریکە ئاڵمانیەکاوە و بە ئیجازەو دۆڵەتو ئاڵمانی ورەشییاینێ بە ڕژیموو بەعسی فاشیستی. چی مامەڵە چەپەڵ و جەنایەتکارانەنە زېیاتەر جە هەشتا (80) کارگای بەهەم ئاوەرێ (شەریکێ) ئاڵمانیێ بە بەڵگەوە بەشدارې بییێنێ.
گرڎو ئا هەرمانگە بەرهەمئاوەرە (شەریکە) ئاڵمانیا وکەسایەتیەکا دیارێنێ و پەی گرڎی ئەشناسیاێنێ. بەپاو ئا زانیاریە باوەڕ پەنەکریایا کە چاپەمەنیە ئاڵمانیەکا وەڵاشا کەرڎەو، نزیکەو 70% و ئا گازە ژاراوی و کوشەنداو ئێراقیە بە یارمەتی هەرمانگە ئاڵمانیەکا بەرهەم ئامێنێ. (Süddeutsche Zeitung ) (26-11-1997ز.) جە مانگەو ئووتی 1990ز.ی 7 کەسې جە کاربەدەساو بڕېو چا شەریکا ( Preussag, W.E.T., Karl Kolb, Planet, Thyssen, Rheinstahl, Rhein-Bayern, و....جە شارەکاو Hannover و Dreieich و Hamburg نە قۊڵبەسێ کریای. دوې چا وەرپەرسا کارمەڼێ (BND، ڕېکوزیاو سێخوڕی بەرو ئاڵمانی) بېنې (Süddeutsche Zeitung (29-08-1990. بەشېو فرەو ئا کاربەدەسا بەبې سەزا و چن کەسېچشا بە سەزایوە فرە سووکە جە دادگانە زیایرە.
جە بارەو کوشەندەیی و خنیکنای خەیراو ئی چەکە مەترسیدارا جە زوانو شاهێدحاڵاو ھەڵەبچەیەو فرە وچیان و نویسیان. ئاسەوارێ وېرانکەو ئی چەکا دماو 37 ساڵا هیشتا بە تەمامی نەسەڕیاێنێوە و جیامەکاو ئی کارەساتیە هیشتا بە دەردە جۊراوجۊرەکاو ئی گازاوە ناڵا.
دادگایی کەرڎەی بڕېو جە تاوانبارەکا
سەدام حوسەین و ڕژیمەکەش پېسەو تاوانباری سەرەکی:
دادگاو تاییبەتتوو ئێراقی سەدام حوسەینش بە بۊنەو ژێنۆسایدوو هەڵەبجەیەو تاوانبار و ئێعدام نەکەرد. جیا چانەیە کە داواکاری گرڎی دادگای 500 بەڵگێ سەلەمنەری تاوانەکاو سەدامیش وەرو دەسینە بېنې، بەلام سەدامش تەنیا بە هۆکاروو کۊمەڵکوشی دوجەیلی جە ساڵەو 1982ز. ی جە سێدارە دا. دڵێ ئا بەڵگانە و جە عانوو دادگایی کەرڎەکەینە بەڵگێو ئاشکرا بی کە دەزگاو هەواڵگېری لەشکەری ئێراقی جە ساڵەو (1978ز.) ی داواو مووڵەتیش جە سەدامی کەرڎېبێ پەی بەکارئاردەی گازی سارینی و خەردەلی و چن گازیتەری دژ بە کوردەکا. سەدامیج جوابش بە دەزگاو هەواڵگېری دابێوە کە لەیەک بڎیدېوە و بزاندێ ئایا هێڕشێوی کتووپڕ پی چەکا کریۆ پەی سەرو کوردەکاو ئێرانیەکا. ئینە ماناش ئانەنە کە سەدام ساڵیە وەڵتەر پلانوو بەکار ئاردەی ئی چەکیشە وەرو دەسینە بېیەن.
کورد بە گرڎی و جیامەنەکاو شیمیاییوارانوو هەڵەبجەی بە تاییبەتتی جە بڕیاروو دادگاو تاوانبارەکاو ڕژیموو بەعسی کە سەدامش تەنیا بە بۊنەو کۊمەڵکوشی دوجەیلی جە سێدارە دا، ناهۆمێڎی بییێ و ئی بڕیارەشا بە ناهەقیەوی گۆرە زانا وەرانوەرو ئا تاوانە گەورێوە کە وەرانوەرو کورڎی و بە تاییبەتت هەڵەجەیەکاوە ئەنجامە دریا.
دادگاو تاییبەتتوو تاوانباراو ئێراقی جە ڕۊتوو درېژەو دادگایی کەرڎەکەینە تاوانەو هەڵەبجەیش سەرەتا پېسەو تاوانکاری وەرانوەرو ئانزانیەتی جە قەڵەم دا نەک پېسەو تاوانەو ژێنۆسایدی، (#17-01-2010#ز.). حەسەن عەلی مەجید، ئەشناسیا بە عەلی کیمیایی کە بکەر و ڕاسپاردەو سەدامیی بې پەی شیمیاییوارانوو هەڵەبجەی، سەرەتا نە بە بۊنەو تاوانەو ژێنۆسایدی، بەڵکوو بە بۊنەو تاوانەو دژ بە ئانزانیەتی بە تاوانکار ئەشناسیا و جە سێدارە دریا، (#25-01-2010#ز.). تەنیا چېرو گوشارېوی فرەینە دادگا دماتەر چەمۍوی دووبارەش وست سەرو بڕیارەکەیشەرە و دماو 34 ئەرەنیشتێتەری دادگاکێ تاوانەو هەلەبجەیش پیسەو تاوانەو ژێنۆسایدی بە ڕەسمی ئەشناسا و کەیسەکە یەکلا کریاوە، (#28-02-2010#ز.). دماتەر ئا پەتێ کە عەلی کیمیاییش پەنە سێدارە دریا، ئاردەشاوە هەڵەبجە و جە مۆنۆمێنتوو قوربانیەکاو هەڵەبجەی نیاشارە. (2012ز.).
هەرپا جۊرە کە وەڵتەر ئیشارەم پەنە کەرد، پەرلەمانوو خاسووروو کوردستانی کە جە ساڵەو (1992ز.)وە مەرزیانەرە، دماو شش خولێ هۊرچنیەی پەرلەمانی تاکو ئیسە هیچ پرۆژە یاسایېوەش پەی بە ژێنۆساید ئەشناسای تاوانەکاو هەڵەبجەی و ئەنفالی پەسەڼ نەکەرڎەن. ئینە هەم ئەوپەڕوو شەرمەزارین و هەم فرەیچ یاگې گومانێنە کە ئی پەرلەمانە چی تائیسە پی ئەرکیشە هۆرنێستەن؟
ئی هورزوکەوتە گوماناویەو پەرلەمانی گاریگەری فرە نەرېنیش سەرو زامڎارەکا و جیامەنەکاو ئی ژێنۆسایدیە نېیانەرە. جا کاتېوو پەرلەمانوو کورڎی ویش ئینە هۆرزو کەوتش بۊ و وېش جە خاوەنداریەتی ئی کەیسیە دزۊوە، ئیتر ئا خەڵکە قوربانیکریا و بېکەسە پەنا پەی کێ بەرۆ؟
جە لێوی تەریچەو گاریگەری نەرېنی ئی وێدزیەیەو حکوومەتوو هەرۍمی بە وېش و پەرلەمانشەو سەرو ئا ڕېکوزیا میادۆڵەتیەکا منۆرە کە کۊشش و تەقەلایەو فرەشا دا و کەوتێ شۊنۊ ئی کەیسەیە و یاوناشا بە پەرلەمانێ بڕېو وەلاتا و تەنانەت بڕیو چا پەرلەمانا ئی تاوانېشا پیسەو ژێنۆسایدی بەر ڕەسمی ئەشناسا. بەڵام چوون کورد وېش و پەرلەمانش تاکو ئیسە وېشا نەکەرڎەن خاوەنو ئی کەیسەیە، کۊششە میادۆڵەتیەکایچ بې ئاکام مەنێنێوە.
هەر پا جۊرە و بە هەق خەڵکو هەڵەبجەی باسش کەرا، هۆکاروو ئی وێدزیەیەو پەرلەمانی گېڵۆوە پەی خیانەتوو دەسەڵەتدارو خاسووری بە قوربانیاو هەڵەبجەی و ئەنفالی کە سەڎان تاوانبارێ و ئەنفالچیێشا پەنا داێنێ و فرێچشا ئیسە دلی ئا حێزبانە کاربەدەسێنێ پلێ بەرزێ حێزبییێشا ھەنێ. بڕېو چا تاوانبارا کە ئا حێزبا پەناشا داینێ، نامېشا ئینا دلې لیستوو تاوانبارە بەعسیەکانە کە دادگاو تاوانباراو ئێراقی داواشا کەرۊ. نەتەنیا ئی تاوانبارە بەعسییا، بەڵکوو وەرپەرسې کوردێ فرێچ کە ئینای دلې ئا حێزبە کورڎیانە، دەسی وناڵینشا بېیەن جە تاوانەکاو هەڵەبجەی و ئەنفالیەنە. ئەر ڕۊیە جە ڕوا تاوانەکاو هەڵەبجەی و ئەنفالی پېسەو ژێنۆسایدی بە ڕەسمی بشناسیا و تاوانبارەکا دریا بە داگایەوی تاییبەتتی، بېگومان وەرپەرسې و دەسەڵاتدارێ ئی حێزبایچە مشۊ دادگایی کریا و بە سەزاو تاوانەکاشا یاوا. بی دەنگی و وێدزیەیەو حکوومەتی و هەرپاسە پەرلەمانوو خاسووری نیشاندەروو ئانەینە کە ئی تاوانبارا تاکو چ ڕادېو یاگې وېشا دلې ئی دەسەڵاتیەنە قایمە کەرڎېنە و شۊنەمایە کاریگەرەشا دلې ئا دەسەڵاتیەنە هەنە.
موختار کەریمی.[1]