بڕێ کتېبۍ نایابۍ و تاقانېنۍ
نویستەی:
سابیر عەزیزیسابیر عەزیزی
ئەدەبیات و هونەر جە ئەسڵەنە یانې خەلق و ئێستەیوە، یانې کەشفوو ڕۆتې یام ویرێ تاکو بە ئیسە نەبییەن و دیار نەکەوتەن. پەوکای بڕێ کتېبێ هەنې چی ڕاسەوە نایابێ و تاقانێنێ، بییەو ئی بەرویرا تاوانش برەو و هازە مجارە دلې ژیوای و هەناسەی تازە کەرانە جەسەو ئەندێشەی و خێرەدی. یۊ چا بەرهەمە بەرزا (مەسخوو کافکا)یین. ئی بەرویرە ساڵەو 1915ز.، چاپ و پەخش بیەنەوە. هەرتا بە ئیسە ئی داستانە کۆتێ (نۆڤێل)، کێ 50 لاپەڕێنە، پەی فرەو وانەرە ویر بەرزەکا و ساحیب ئەندیشەکا، یاگې سەرەنجې و باسینە. ئا کۆدێ و نېشانێ دلې ئی بەرویرینە دەسشا پەی بریۊ، حەکایەت جە ڕەمز و ڕازێ سڕڕی و تاییبەتتی کەرا. هەر ئینە بییەن بایس تاکو بە ئیسە دماو یەک سەدە فرەتەری هێشتەر وانای و موتالێحەو ئی کتېبەیە تینی و وزەی تازەتەر بەخشۆ بە وانەری.
ئی داستانێ بە شێوەی ڕئالیستی و خەتی نویسێنە، گۊشە نیگا و زاویەو دیدی، یەرۆم شەخسی غایبا، پلات و پیرەنگوو داستانێ، ڕەوایەتی و بە شێوەی کلاسیک ملۊ وەڵینە، بەڵام تێموو داستانێ پېچ و خەمێ فرێش چەنە هەنې، قووڵ وانایشەوە پەنەواز و نیازا. هەر ئینە بییەن بایس تاکو ئیسەیچ وانەرێ ئی داستانێ سەرەمڕێ و بەردەوامێ با.
داستانە چاگەوە دەس پەنە کەرۊ؛ جوانێ نان ئاوەرو یانەوەیە، دما ئانەی ساحبێ جە وەرمی هاگاش بۊوە، بۊ بە حەشەرە و جانەوەرێ. جسمە و هەیکەلش فاڕیان، بەڵام بە ویر و ۋیر هەمان ئېنسان و بەشەرا. ئی بەشەرە نامېش: (گرەگوارسامسا)ن. تاکو بە ئیسە خەرج و هەزینەو یانەو تاتەیش کێ گرڎ پێوەرە ژیوا، چوار نەفەرێنێ، سەرو شانەو ئادیەوە بییەن، بەڵام دماو ئانەی بۊ بە جانەوەر (حەشەرە) ئێتر نمەتاۋۊ ئی خەرج و هەزینەو یانەو تاتەیش بەر بارۆ. پەوکای جە لاو ئەڎا و تاتەی و واڵەکاشوە، نا مهرەبانی و بې موبالاتی گېرۆشەرە.
ئەچی دلې داستانێنە چندین نمادێ ئەستوورەیێ گنا وەرچەم، پەنەوازا سەرشاوە ورد سەرەنجە دریۆ: باسو ڕەقەموو 3 (یەرێ) فرە ئەوەخۆ و تێکرار بۊوە. ئۆتاقەکېش یەرێ بەرێش هەنې، ئی خانەوادە یەرێ هەرمانەکېرێشا هەنې و....
تاتەکە جارێشا جە گرەگواری تووڕە بۊ، بە مێوەو ساوێ حەملەش پەنە کەرۊ، چېگەنە نمادو ساوێ و پەی تووڕە بییەی، تاوۆ پەیامی ئایینی و ئەستورەییش بۊ. جە درېژەنە ماچۊ: گرەگوار پېسە مەیموونی جە بنەوداراوە ( سەقف) ماڵۆچېرە، نویسەر گەرەکشا بنچینەو ئېنسانی بە پاڵپشتی (تئۆری داروینی) باسەکەی بارۆوە یادوو وانەری و سەرەنجە سەرو سەرەتاو ئېنسانی گېڵۆوە پەی مەیموونی. بەپاو بڕێ نمادا دلې داستانەکېنە بەرگنا، گرەگوار ئێلمانوو ئېنسانوو ئارۊیا، دلې ژیوای سنعەتی و تکنۆلۆژینە، ساحبێ تاکو وېرەگا تەنیا ویرەش ئانەن چەنی هەرمانە کەرۊ؟ دەسکۆتی مادیش چندا؟ چڼە کاتش هەن پەی ئەوەسیای و ئیسراحەتی، تلاشی ئېنسانی و هونەری و ئەدەبی ، خزمەت بە مرۊڤایەتی، جە بەرنامەو ژیوایشەنە هەرۆڵا. یانې تەنیا قەفەسوو ژیوای ئېنسانی مادیات و مەعیشەتین. یانەوەیەکېچ زاڕۊڵەشا تەنیا پەی ئانەی گەرەکا دەسباری مادیشا بڎۆ، غەیر جە ئینەی بییەو فەلسێفەو زاڕۊڵەی پووچ و عەبەسا.
باسێتەر دیاروو وەرچەما باسو فەزێن، بەڕاسی هونەرا پەی نویسەری تاوانش دلې فەزایە بەسێنە و بە بییەو چند ئەکتەراوە، ئەڼە وشێ و دیالۆگێ وەشێ کەرۊ. نېشانێ دەوڵەمەندی زوانی و وەروەڵاوی ئەندیشەو نویسەری گوزارش کەرۊ. خاڵی وەرچەمۍتەر ئانێنە؛ نویسەر شارەزاو ژیوای جڕ و جانەوەری بییەن و عال زیستەو حەشەراتیش بەیان کەرڎەن. دمایین بەشەنە باسو گۊرانیێ و ئاوازی کریۆ، گەرکشا واچۊ: تەنیا موسیقا زوانی ئەنەیاوا و موشتەرەکوو بەشەرین.
کۆتایینە پەنەوازا ئېمەی هۆرامی ئی جۊرە کتېبا وانمێوە، سەحیە کەرمې جە دەرەتانوو خەلقینە و تازەگەرینە قەدەمە هۆرگېرمێ، دووری کەرمې جە لاسایە کەرڎەی، بازنەو ۋیەردەینە نەمەنمێوە.
[1]