هۆرامان پېسە نامۍ، ناوچەی، شېوەزوانی دلۍ سەرچەمە تاریخییەکانە
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشۍ یەکەمە
ناوچەو هۆرامانی هەرېمێ جوگرافی نموونەیین و شېوەو یەرەگۊشێ مرمانۊ، هەریۊ جە شارەکانو (هەڵەبجە، مەریوان، پاوە) گۊشێوە ئا یەرەگۊشەیە دیاریکەران، گەرچی یەرەگۊشەکە پەڕ بە پەڕو ناوچەکەی نمەگېرۊ وۍ، چوونکوم گۊشەو هەڵەبجەیۆ کوڵ مارۊو دوە گۊشەکەی تەرۆ زیاڎ مارۊ.
ئی ناوچە بە تەرزخێ گرڎینە سەرزەمینێ کەشاوی و سەختەن، بەشێ کەم جە زنجیرە کەشەکا زاگروسی گېرۊرە، سەرجەمو بەرزی ناوچەکەی جە ڕوەو ڕۊخانەیۆ (700 – 3000) مەتران، ڕووبەریچش نزیکەو (3000 – 3500) کیلومەتر دوەجان، ڕواڵەتە سرووشتیەکەو هۆرامانی چەنی ڕواڵەتە سرووشتیەکانو ناوچە ساراییەکا دۆروبەریشەنە پېسە ناوچە ساراییەکانو (مایدەشت، ڕوانسەر، کامیاران) دلۍ کوردەسانو ئېرانی و ناوچەو شارەزووری جە پانیشتو کوردەسانی جیاوازیشان فرەن.
کەش و هەواو هۆرامانی زمسانېنە سەردەن و وەشت و واران و وەروەی فرېش چەنە مەوارۊن، ئینا دلۍ بازنەو ئا ناوچانە هەکە وارانشان مسۆگەرەن، بڕێ ساڵانە فەسڵو سەردا و سۊڵەی درېژەمەکېشۊن و سەرو قولۍ بەشێ جە کەشەکاوە بە درېژایی ساڵۍ ۋەرۋە مەنۊوە، بەڵام فەسڵو هامنینە کەش و هەوا وەش کەرۊن، شەماڵی فېنک و هاناوۍ سەردۍ و باخۍ ڕەنگینۍ لەزەتێ ئەفسانەیی مەبەخشان بە هۆرامییەکان.
ناوچەو هۆرامانی بە فرەیی مەگنۊ دلۍ مەرزو دۆڵەتی هەر دوە دۆڵەتو ئېراق و ئېرانی و بە هېڵێ سنوورییە بە نامۍ (هېڵەو هومایۆن) کریان بە دوۍ بەشېوە، ئا هېڵە سنووریۍ ساڵەو (1848ز.) کریێنە بە بنەماو جیاکەرڎەیۆ مەرزو میانو هەر دوە دۆڵەتو (عوسمانی و قاجاری)، دماتەر ساڵەو (1905ز.) دەسێوە تاییبەتت پەی جیاکەرڎەیۆ مەرزی بە یەکجاری پەسینییا.
چەبارەو هۆرامانی، هەم پېسە نامۍ، هەم پېسە ناوچەی و زوانی، دلۍ چن سەرچەمێ تاریخینە باسش ئامان.
ئەچی مێدانەنە ڕۊشنایی مەوزمۍ سەرو ژمارێشان کە بە دەسو (تاریخنویسان، جوغرافیئەشناسان، ئەدیب و نویسەران، وەرکۆتئەشناسان، گەشتیارۍ و گېڵەرەکان، ڕامیارەکان، ئەفسەرە ڕامیار و جاسووسەکۍ لایڎەی) نویسییان.
１- دلۍ فەرهەنگو بورهان قانیعینە، نامۍ هۆرامانی بە (ئورامەن) ئامێنە، باسیچ چانەیەکریان (ئورامەن) تەرزێ وات و واچی شېعرین و شېعرەکۍ بە زوانی پەهلەوی نویسیێنۍ، دلۍ فەرهەنگو (عەمید) تۊمارکریان کە هۆرامان جە (ئەورامەن) ئامان کە یۊن جە ئاهەنگە مووزیکییە کۊنەکا فارسەکا و شېعرەکېش بە زوانی پەهلەوینۍ.
２- دکتور محەمەد عەلی سوڵتانی دلۍ کتېبو (ایلات و طوایف کرمانشاهان) بەشی یەکەمەنە بە پەشتبەستەی بە (کوههایی ناشناختە اویستا) چەربارەو هۆرامانی نویستەنش: نامۍ هۆرامانی جە (ئاهورایی) ئامێنە، سەرەتا نامەکۍ (نورا) بیېنە، پېسە کوڵکریێ نامۍ (ئاهورا)، هۆرامانیچ واتاو یاگۍ نیشتەجابییەی ئاهوراییەکانی مەیاونۊ.
３- عیمادەدین دۆڵەتشایی دلۍ کتېبو (فەروەردینیەشتی ئاوێستا) نویستەنش: چن هەزار ساڵۍ چێوەڵ قەراخو گومەو (ئورامیە) کە ئیسە بە هەڵە بە مومەو (ئورومیە) نامبریۊن، خېڵێ جە (نەتەوەو مادەکانی)یش چەنە ژیوێنۍ و پەنەشان واتېنۍ (ئەورامی)، ئارۊ پەنەشان ماچان (هۆرامی، هۆرامانی).
４- (ژەنەراڵ ڕۆسۆ) کە کۊتاکانو سەڎەو حەڤدەینە قونسوڵو فەرەنسای بییەن جە بەغدا، ساڵەو (1807ز.) سەفەرو کوردەسانیش کەرڎەن، ساڵەو (1809ز.) جە پاریس پایتەختو فەرەنسای کتېبێش بە نامونیشانو: تاریفێ پاشالیکو بەغدای، وەڵاکەرڎەنۆ، نامبریا دلۍ ئی کتېبەینە باسو قۊمیاکانو کوردەسانیش کەرڎەن و نویستەنش: (ئەورامان) خېڵێ کورڎییەن و چواردۆرو کرماشانی مەژیوان. دیارەن ئی کابرا فرە نەلانەنە دلۍ قووڵایی ژیوای هۆرامییەکاو هەر دوورۆ پەیلواو وېش سەرشا نویستەنش، چوونکوم هۆرامان پېکئاماو خېڵ و عەشرەتیش نییەن چەنە و هۆرامییەکۍ میللەتێ نیشتەجایۍ بەشێ جە زنجیرە کەشەکانو زاگروسینۍ و باو و عادەتەکېشا هینۍ میللەتێ شارەسانینۍ نەک هینۍ خېڵو عەشرەتی. بەشێ تەر جە وەرکۆتئەشناسەکا عەینو هەڵەیشان کەردەن، دیارەن ئەچا سەردەمەنە کەرەسۍ دەسپەنەیاوای و نزیکی فرە کەمۍ بیېنۍ و نەتاوانشان چەنەکۊڵیاکاشان بە وردی و پاکی بکەران.[1]