هۆرامان پېسە نامۍ، ناوچەی، شېوەزوانی دلۍ سەرچەمە تاریخییەکانە
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشۍ دوەمە
５-باسیل نیکیتین، قونسولو ڕووسیای جە (ورمێ) دلۍ کتېبو (الاکراد) نویستەنش: ناوچەو هۆرامانی بەشێ بییەن جە قەڵەمڕەوۊ ئەردەڵانییەکا، بەڵام فرەتەر هۆرامییەکۍ وېشان حوکومڕانیشان کەرڎەن، سرووشتو ناوچەکەی و تەبېعەتو خەڵکەکەی پاسشەکەرڎەن هیچ کاتێ ملکەچۍ کەسی نەبان.
６-کتېبو (نورالانوار) شېخ عەبدولسەمەدی تووداری، یۊتەرەن چا سەرچەما نزیکەو چوارسەڎ ساڵا وەر جە ئیسەی نویسیان و باسو فرەو لایا شېوەزوانی هۆرامیش چەنەکریان، بەرهەمی شېعری چن شاعېرێ ئا سەردەماشە چەنە تۊمارۍ کریێنۍ بە تاییبەتت ئانېشا کە ئایینئەشناسۍ و دیندارۍ و ئەشناسیێ بیېنۍ.
７-دلۍ کتېبو (نیکاتېۋ بەجازبەهای اکوتوریستی اورامان) نویسیان، شېوەزوانی هۆرامی یۊن جە شېوەزوانەکا زوانی کورڎی و یۊشییەیێ فرەیچش چەنی زوانی ئاوێستای هەن، عەینو سەرچەمەینە نویسیان: ناوچەو هۆرامانی یاگۍ چڼیین جەنگا بیېنە میانو هېزە قینەوەرەکانە پېسە؛ هۊتەرەکانو ئەسکەڼەری، جەنگەکۍ لەشکەرو ئیسلامی و ساسانییەکې.
８-دلۍ کتېبو (عموم الممالک) کە ساڵەو (1894ز.) جە ئەستەمبووڵ چاپکریان، نامۍ (شهر اورامان) ئامان، هەم دلۍ نەخشێنە با نامۍ (نقشە مفصل کشور ایران) کە ساڵەو (1816ز.) جە ئەستەمبووڵ چاپکریان، نامۍ (شهر اورامان) نویسیان.
９-دلۍ کتېبو (شەرەفنامە) شەرەفخانی بەدلیسینە نویسیان، (مەئمون بەگی ئەردەڵان) سەردەمو حوکومڕانی وېشەنە وڵاتەکەش ملو کوڕەکاشەرە بەشکەرڎەن، قەڵەمڕەوی هۆرامانیش دان بە (بېگەبەگی) کوڕیش، ئا قەڵەمڕەوە چا کاتەنە (زەڵم، نۆسووڎە، هاوار، گوڵعومەر، شەمېران)ش، گېرتەنۆ.
１０-سیسڵ جۆن ئێدمۆندز، دلۍ کتېبو (کورد، تورک، عەرەب) جە باسو (جاف و هۆرامان) چن جارێ نامۍ هۆرامانیش ئاردېنە، باسو ئا گەشتېشە کەرڎەن کە کەردېنەش پەی هۆرامانی و فرە باسو ژیری و سەلېقەو هۆرامییەکاش کەرڎەن جە ویارو باخڎاری و ئەرەمەرزنای سیستەمو ئاوداری و پیشە دەسییەکانە، فرە بە سرووشتو هۆرامانی سەرسام بییەن و نویستەنش: ئا شارەسانییە دلۍ ناوچەو هۆرامانینە دیم، جە هیچ یاگێ تەرو وەرکۆتینە نەڎیەبېم، جە ڕاسینە ئڼەو شارەسانی ڕۆمانەکانی سەردەمو (ساباڤستیانی) وەڵکۆتەبییەن.
１１-سێر هنری ڕاوڵنسون، کە بە چەمساقو (مەلا عەبدولغەفووری ڕواری) ئامان پەی ناوچەو هۆرامانی و لوان دلۍ نۆسووڎۍ) و چن دەسنویسێچش چەنی وېش بەردېنۍ، واچۍ (هەورامان)یش، بە (ئەڤرومان) نویستېنە و پاسەش لەیەکەدێنۊ گوایا ئی نامۍ جە واچۍ (ڕمان) عەرەبی ئامێنە، بەڵام (کارڵ هادنگ)ی ئەڵمانی کاتێ بە (دراسات کردیە، فارسییە، لهجات گوران)ەکەو (ئۆسکارمانی ئەڵمانی) لوانۆ، ڕەخنەش چی پەیلوایەو (ڕاوڵنسن) گېرتەن.
１２-دلۍ کتېبو (مزکرات مامون بیگ بن بیگەبیگ) نویسیان؛ شۆنەوارو پاڵنگانی کە ئینا هۆرامان و نزیک بە (زەڵم)ی، وەڵتەر یۊبییەن جە قەڵاکانو میرەکانو کەلهوڕی و ئیسە وېرانېنە.
1３-ڤلادیمیر مینۆرسکی، چەبارەو شېوەزوانی هۆرامی نویستەنش: شېوەزوانی گۊرانی دلۍ کوردەسانی وارینینە دۆرێ ئېژانە مەوینۊن و زاڵبییەن ملو زوانی فارسیرە، ئی شېوە زوانە کەلەپووری تاییبەت بە وېش هەنش، شېوە زوانی گۊران بنەڕەتەنە زوانەن و چن شېوەزوانێش چەنەبیېنێ، چانېشا: هۆرامی، زازایی، لوڕ، زەنگەنە.
１４-محەمەد ئەمین زەکی بەگ، دلۍ کتېبو (خولاسێوە تاریخی کورد و کوردەسانی) نامۍ هۆرامیش بە (هاورامی) ئاردېنە و ئاماژەش کەرڎەن بە هەر دوە هۆرامانی (لهۊن و تەخت)، دلۍ باس و خواسو شېوەزوانو هۆرامیینە نویستەنش: هۆرامییەکۍ پېسە گۊرانی دەگایی زوانو وېشان پارېزنان و ئارۊ بییەن بە زوانێ کاریگەو و شیرین و ئاوازدار، جە هۆرامان و پاڵنگان و پاوەو چواردۆریش قسېش پەنەکەران، دلۍ عەینو سەرچەمەینە ئامان، باعزێ جە دەگایەکانو ناوچەو دەرسیمی ( زوانی زازا) هەن کە ئاڎیچ شېوەزوانی هۆرامین.
１５- (مسعەر کوڕو موهەلهەل) جە باس و خواسو شارو (نیم از ڕای = کۊنەشارو شارەزووری) نامۍ هۆرامانیش ئاردېنەو واتەنش: یاگۍ کۊنەشارو شارەزووری نزیکەن جە دوۍ کەشا، یۊشان بە نامۍ (هەورامان) و ئەوی تەرشان بە نامۍ (کەشو زەڵمی).[1]