هۆرامان پېسە نامۍ، ناوچەی، شېوەزوانی دلۍ سەرچەمە تاریخییەکانە
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشەی پەنجەمە
شېوە زوانی هۆرامی، شېوەزوانی فەرمی ئەدەب و ڕۊشنویری گەلەکەیمان بییەن تاکو بەرکۆتەی یەرەپاو شاعېرانو بابانی، فرەو عاریف و کەڵەشاعېرانو کورڎی هەرچن وېشان هۆرامیۍ نەبیېنۍ، بەڵام پی شېوە زوانییە شېعرېشان هۊڼێنێ، هەر پەی نموونەی نامۍ چن کەسێ ئەچا زاتا مارمېن: (باڵوڵی ماهی، باوا لوڕەی لوڕستانی، باوا حاتەمی لوڕستانی، دایە خەزانی تەورێزی، شاخوشێنی لوڕستانی، دایراک خاتوون، سان سەهاکی بەرزنجی، مەولەوی تاوەگۆزی، خانای قوبادی، مەلا عیسای جوانڕۆیی، خەسرەو خانی ناکام، غوڵامشاخانی ئەردەڵانی، فەقێ قادری هەمەوەڼی، ئینجەی گەڵاڵی، دەروېش نەوروزی سۆرانی، مەلای جەباری)، دەیەها تەرېچ.
کەسێ کە ماچۊ من هۆرامییەنا مەبەسش ئانە نییەن سەر بە عەشرەتو هۆرامین، بەڵکوم مەبەسش ئانەنە بە شېوەزوانی هۆرامی قسۍ مەکەرۊن، ئەگینا پېسە واقیعی عەشائیری چەنی ئېژانەیمان پەی بڕێ بەها زەریفەکانو پېسە: (نانبڎەیی، بەجائاوەردەو سیلەو ڕەحمی ، هامکاری یۊترینی، ...هتر)، هۆرامییەکۍ سەردەمانێ هەن ئا واقیعەشان جیائاستەن و بە تەرزێ جە ژیوای مەڎەنی ئاشنێ بیېنۍ، دماتەر لیشکە مەوزمۍ سەرش.
بەپاو ئانەیچە کەسێ ماچۊ من هۆرامانینا، مەبەسش نۊعێ جە زیڼەکەرڎەیۆ گییانو ناوچەگەری نییەن، بەڵکوم مەبەسش ئانەن ئەچا ناوچەنە نیشتەجایۍ خەڵکەکەیش بە هۆرامی قسۍ مەکەران، چوونکوم چېوێ ئاشکەران هۆرامان دەگێوە، یام یاگێ گولانۍ کەنارە نییەنە کە خەڵکەکەش سەرو گیانو ناوچەگەری پەروەردەکریابۊن، بەڵکوم هۆرامان دلۍ هەر دوە دیمو ئېراق و ئېرانی زیاتەر جە (300) (شار، شارەکڵۍ، شارەدەگێ، دەگێ) مەگېرۊن وۍ.
نامۍ چن سەرچەمێ کە پەی دۊڵەمەڼکەرڎەی ئی بابەتەیە ئېژێنۍ: م. فەیروز حەسەن _ سیستەمو ئابوری و ڕامیاری و کۊمەڵی هۆرامانی ئەچی چوار سەڎەی دمایینە. کتېبو (کرد، ترک، عرب) ، نویستەی _ سیسل جۆن ئێدمۆندز. کتېو (ایلات و طوایف کرمانشاهان)، نویستەی _ د. محەمەد عەلی سوڵتانی. ئا سەرچەمۍ جە بارەو نەتەوەو (مادی) و دۆڵەتەکەیشان نویستەنشان، پېسە: تۊمارەکۍ (ئاشووری و بابلی)، کتېبو پیروزو تەوراتی، کتېبەکانو تاریخنویسەکانو پېسە هیرۆدۆت و کتزیاس، ئانەمان پەی ئاشکەرا مەکەران کە مادەکۍ ئاری نەژادۍ بیېبۍ، تەنیا کەسێ ئەچی بارۆ پەیلوای جیاوازش بییەبۊ وەرکۆتئەشناسی فەڕەنسی (زیر ئۆپەر) بییەن کە مادەکېش بە (توورانی ئاڵتلیی) قەڵەم دێنۍ.
هیرۆدۆت نویستەنش مادەکۍ شش تیرۍ بیېنۍ پی ناما: تیرەو بووزی، تیرەو پارتاگنی، تیرەو سترۆخانی، تیرەو بودی، تیرەو ئاریسانتی، تیرەو موغەکانی.
ئی نەتەوە ساڵەو (700 و.ز) دۆڵەتێ بەهېزشان مەرزنانەرە و دۆڵەتەکەیچشان پەی ماوەو سەڎ و پەنجا ساڵا فەرمانداریش کەرڎەن، ژمارێ پاڎشێ بە نامبانگېشان بیېنۍ، پېسە: (کەی قوباد، فراوەرتیش، هواخشترە، ئازیدەباک (ئەژدەهاک).
جە بارەو ئا یەرە قەباڵەیە کە هۆرامانەنە ئېزیێنێ کەمێ جیاوازی دلۍ سەرچەمەکانە هەن، پەی نموونەی دکتور محەمەد عەلی سوڵتانی دلۍ بەرگو یەکەمو (ایلات و طوایف کرمانشاهان) نویستەنش: ساڵەو (1910ز.) کەسێ بە نامۍ (سەی حسێن) کە یۊبییەن جە موریدەکانو شېخ عەلائەدین نەقشبەڼی، یەرۍ قەباڵېش دلۍ مەڕێنە جە (کۊ کۊساڵان) نزیک بە شارو هۆرامانی ئېستېنێ، قەباڵەکۍ دمای یەرۍ ساڵا جە ئېستەیۆشان پېسە هەزاران بەڵگا و چېوە دېرین و گران قیمەتا جە ئېران بریێنۍ بەر، ئا قەباڵۍ بەڵگۍ حاشاهورنەگیرېنۍ پەی شارەسانی و وەڵکۆتەی جە هۆرامانی و تاریخو دوېشان مەگېڵۊوە پەی سەردەمو حوکومڕانو (بەهمەنی یەرەم)، قەباڵۍ دوەمەشان ساڵەو (22 _ 21 و.ز) نویسیێنە و یەرەمەشان ساڵەو (13 _ 12و.ز) نویسیێنە و مۊرەیچ کریێنە.
باسو ئانەیچشە کەرڎەن ئا قەباڵۍ جە ڕاو (د. ‌محەمەد سەعیدخانی کوردەسانی) بریێنۍ پەی لەندەنی و چاگە دریێنۍ دەسو ئېرانیئەشناسی گۆرەی و ئەدیبی ئەشناسیا ( پروفیسور ئەدوارد براون)، دماتەر ورەشیێنۍ بە مۊزەخانەو لەندەنی.
دلۍ ئەنسکۆپیدیای ئیسلامینە تاریخو نویستەی قەباڵەکا بە ساڵەکانو (88 و 12 و.ز) دیاری کریان.
مامۊسا محەمەد بەهائەدین مەلا ساحیب دلۍ کتېبو پیرشالیارو زەردەشتینە نویستەنش: ئا قەباڵۍ دلۍ کووپەڵێ پەڕ جە هەرزنینە ئېزیێنێ، یۊ چا قەباڵا بە زوانی هۆرامی کۊن نویسیێنە، دلېشەنە نویسیان کە حوکومڕانو ئا سەردەمەو هۆرامانی نامېش (بەهمەن) بییەن، بەڵام دوە نامەکۍ تەرۍ بە زوانی یۊنانی کۊن نویسیێنۍ.[1]