بییەی نەتەوەیی کورڎی میانو فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکینە
هۊرئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی:
ئەسعەد ڕەشیدئەسعەد ڕەشید
بەشې سی و یەکەمە
ئی جۊرە جە کەلتوریچ پېسە وەڵتەر چەنەش دوایمۍ بە جۆهەر کەلتورێ پیشەیی و کەلتورێ ئاکاری نییەن، واتا کەلتورێن کە خاوەنو سیستەمێن بنەچەنە پەی ئانەی نریانەرە کە پېوەڼی میانو مروڤی و ئامېرەکانو دلۍ کارخانەی کۊنترۆڵ بکەرۊن. میانو مروڤی و ئامېرەکانە چېوێ بە نامۍ ئاکاری بییەیش نییەن، بەڵام وەرو ئانەیە هەرمانکەرڎەی دلۍ کارخانەکانە هەرمانکەرڎەیەن بە کۊمەڵە ئامېرێ کە بە تاکە کەسی هۊرنمەسوڕیان و پەی هەرمانۋستەیشان مەبۊن دەسەجەمێ مروڤۍ ئاماڎۍ بان، ئینە پاسشە کەرڎەن ئانۍ ئا کەلتورەشان ئاردەنەنەو سیستەمەکەشان ڕېکوستەن، ویر چانەی بکەراوە دلۍ چوارچېوەو پېوەڼی کەسەکانو دلۍ کارخانەکەی بە ئامېرەکاوە یاساکانو کۊنترۆلکەرڎەی پېوەڼی کەسەکانو دلۍ کارخانەکەیچ دلۍ سیستەمە کەلتورییەکەینە بنیارە. پەی ئانەی کارخانەکە بە عالتەرین بارو وېشەنە هەرمانە بکەرۊن و کاڵاکاش بەرهەم بارۊن. لاو گېڵنەری ئا کەلتورە کە شیاو سەراپاگیرکەرڎەیش چەنەن ئی کەلتورە پیشەییەنە.
گېڵنەر مەرەجیۊش ئانەی ڕاگیرەن وەردەمو ئانەینە کەلتورو خوڼەوارانو کۊمەڵگا کشتوکاڵییەکانی پېسە کۊمەڵگاو خەلافەتە مەزهەبییەکانی ببۊن بە کەلتورێ سەراپاگیرکریا، لایێوە یاسا تاییبەتتەکانو سیستەمەکەینۍ و لایێ تەریچۆ نەبییەی زەمینێ بەریانەیی گونجیا و نەبییەی وەسیلەی گونجیان پەی سەراپاگیرکەرڎەیش. ئینە ئانەی مەیاونۊ کە کەلتورە پیشەییەکەو چینو خوڼەوارانو کۊمەڵگاو پیشەسازی هورگیرو ئا نۊعەی جە یاسای نییەن کە ڕاگیرېنۍ وەردەمو سەراپاگیرکەرڎەیشەنەو لایێ تەریچۆ زەمینێوە سازو وەسیلەی گونجیایچ هەن پەی ئانەی ئی کەلتورە یاگێ شییاو و وازیارەرە بلۊ و وېش سەراپاگیر بکەرۊن.
گېڵنەر ماچۊن: وەرمێ بەتاڵەن گەر ویر چانەیە بکریۊوە دلۍ کۊمەڵگا کشتوکاڵییەکانە گروپو خوڼەوارانو ئا کۊمەڵگایە بکریۊن بە گروپێ سەراپاگیرو کەلتورەکەشان جە ڕاو کۊمەڵە پیمانێوە کە بە تەرزێ مەرکەزی سەپیێبا و بە نویستەی پەشتڕاسۍ کریێباوە، سەراپاگیر بکریۊن و چوونیۊیی دلۍ کەلتورو کۊمەڵگاینە وەشبکەرۊن. گەر ئەچا کۊمەڵگا کشتوکاڵییانە چن مەزهەبێ ئایینی بەرنامێوە چا نۊعەشان بییەبۊ و ویرشان جە سەراپاگیرکەرڎەی کەلتورەکەیشان کەرڎەبۊوە، ئانە نەتاوانشان ئا بەرنامەیە جابەجابکەران. جە ڕاسینە بەرنامێ ئەچا نۊعەیە جابەجانمەکریۊن، چوونکوم دلۍ کۊمەڵگا کشتوکاڵییەکانە هۊکارەکانو جابەجابییەیش یییەیشان نییەن. دمای ئینەیچە مەپەرسسۊن: چېش ڕوەمڎۊن گەر ڕوێ بێ وەرۆ گروپو خوڼەوارانو دلۍ کۊمەڵگای ببۊن بە گروپێ سەراپاگیرو گرڎو ئەندامانو دلۍ کۊمەڵگای بگېرۊن وۍ، ئینەیچ بە حۆلدایێ تاییبەتتو گروپێ نەبۊن و جە ڕاو حۆلدایێ دلېنەیی پاڵەوانانەو پەڕجوئاسایۆ ئەنجام نەدریۊن و جە ڕاو هېزێ کۊمەڵی کاراتەری و ڕێشەهېقمتەریۆ ئەنجام بڎریۊن، ئینەیچ جە ڕاو فاڕایێ تەمامو دابەشکەرڎەی هەرمانۍ و پروسە بەرهەمئاوەرو مەعریفیەکاوە بکریۊن؟ جوابو ئی پەرسۍ و دیاریکەرڎەی سیماکانو ئی فاڕایە لاو ئاڎیۆ مەبان بە جوابێ یەکلاکەر پەی یاوانەی جە نەتەوەوازی و پروسەو بە نەتەوەکەرڎەی کۊمەڵگاکانی.
یۊ ئەچا خاسیەتا کە دلۍ کەلتوری پیشەیی کارخانەکانە هەن و پاسەکەرۊن ئی کەلتورە شییانو ئانەیش چەنەبۊ ببۊن بە کەلتورێوە سەراپاگیر، بەپاو پەیلواو گېڵنەری ئانەن کە ئا کەلتورە بۍ ڕیشەن و جە هیچ کەلتورێ وەر جە وېش نەکۆتەنۆ و پېسە میراتێ جە کۊمەڵگایێ، یام جە گروپێ ئایینی جییانەمەنەن، ئینەیچ پاسشەکەرڎەن کە گرڎ تاکێ دلۍ کۊمەڵگای مافو ئانەیش بۊن ببۊن بە خاوەنش بەبۍ ئانەی پەرسەو ئانەیش وەنەبکریۊن کە سەر بە چ کەلتورێ ناوچەیی، یام مەزهەبین.
گېڵنەر پەی ڕۊشنکەرڎەیۆ خاسیەتو بۍ ڕیشەیی ئا نۊعە جە کەلتوری کە ئاڎ پا کەلتورەیشە مزانۊن شییاو سەراپاگیربیییەیش چەنەن، سووڎ جە ویرلۍ خەسنای وەرگېرۊن. خەسنای دلۍ کۊمەڵگا کشتوکاڵییەکانە لاو ئاڎیۆ ناستەی پېوەڼی قۆمایەتین جە ڕاو بېبەشکەردەی جەنگکەر، یام بیرۆکراس، یام کاهن جە باوانەکان، یام جە وەچەکان، یام جە هەردویشان. ئا توولەڕێ کە پروسەو خەسنایشان پەنە ئەنجام دریان ئا ڕێ بېنۍ کە کەسەکېشان دلۍ پروسەکەینە پاسەپەنەکەردېنۍ کە پېسە لاشەی تەواناو وەچە وستەیۆشان نەبۊن و نەبان بە خاوەنو وەچا، پەی نموونەی قەشەکۍ پەی ئانەی بۍ وەچۍ بان مەبۊن بە ڕەبەنی (زگورتی) مەناوە، یام ئا بەردۍ کە بیېنۍ بە موڵکو دۆڵەتی و باوانەکېشان مافشان سەرشاوە نەمەنەن نمەبۊ ببان بە ڕیشە پەی هیچ وەچێوە، تاکو ئانەی هەنشان بە نەمەنەی وېشان بگېڵۊوە پەی دۆڵەتی. بەشێ جە کتېبو بییەی نەتەوەیی کورڎی میانو فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکینە، نویستەی عیرفان مستەفا، هۊرئەوەگېڵنای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید.
[1]