ڕەچەڵەک ( ڕیشە)و هۆرامییەکا
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەردەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشۍ یەکەمە
دلۍ چن سەرچەمێ تاریخیینە باس جە ڕیشە و ڕەچەڵەکو هۆرامییەکانی و حوکومرانەکانیشان کریان و ئەچی ویارەنە زانیاریۍ هەمەڕەنگۍ بەیان کریێنۍ، باعزێ جە سەرچەماکەنی ڕیشەو هۆرامییەکانی و بنەیانەو حوکومڕانەکانو هۆرامانی بە یەک بنەچە قەڵەم مڎان، سەرچەمۍ تەرېچ هەنۍ جیاوازیشان مییانشانە کەرڎەن، چېگەنە دەمەتەقێ باعزێ ئەچا سەرچەما بەیان مەکەرمۍ:
１- مامۊسا محەمەڎ ئەمین هۆرامانی، بە پەشتبەستەی بە کتېبی دەسنویسو (نژاد طائفة اورامان) دلۍ کتېبو (تارېخی هۆرامان) نویستەنش: باباگۆرەو بەگزاڎەکا هۆرامانی نامېش (بەهمەن کوڕو دارا کوڕو بەهمەن کوڕو ئەسفەندیار کوڕو گوشتاسپ کوڕو لەهراسپ کوڕو سیاوەش کوڕو کەیکاوس کوڕو مەرمهاد کوڕەزاو مەنووچەر کوڕو سیامەک کوڕو کەیومەرث)ین.
２- هادی بەهمەنی دلۍ کتېبو (پەیامی هۆرامان) نویستەنش: هۆرامییەکۍ بە بنەچە وېشان مەبەراوە سەرو (بەهمەنی یەکەمی کوڕو ئەسفەندیار کوڕو گوشتائەسپ کوڕو ویشتا ئەسپ) کە یۊنانییەکۍ بە (ئارتا کزرس) و (ئارتا کزرسز) نامېشان ئاردەن.
３- سیسڵ جۆن ئەدمۆندز، دلۍ کتېبو (کرد ترک عرب) نویستەنش: بەگزاڎەکۍ هۆرامانی بە چەپەوانەو فرەو بنەیانە و تیرە و هۊزەکانو کوردەسانی حۆلېشان نەڎێنۍ ڕیشەو وېشان ببەساوە بە پېخامئاوەرو ئیسلامیۆ، بەڵکوم وېشان مەبەراوە سەرو (ئەسفەندیار)ی، دمای ئاڎیچی زنجیرەو بنەیانەکەی بە چن نامێ دیارۍ ئامانەرەوار، پەی نموونەی یۊ چانېشا (کیومەرث) بابا گۆرەو بنەیانەو (پێشدادی)یەکان.
４- عەبدولقادری بابایی دلۍ کتېبو (سیر الاکراد) نویستەنش: بنەیانەو حوکومڕانەکانو هۆرامانی وېشان مەبەراوە سەرو بەهمەن کوڕو ئەسفەندیاری، ئی بنەیانە جە دمامەڼەو ئا شازاڎە (کیانی) یانەنۍ کە (ئەسکەڼەر کوڕو فەیلەقوز _ ئەسکەڼەری مەقدۆنی) ساڵەکانو میانو (330 _ 327 و.ز) دلۍ ئا کەشە سەختانە زیڼانیش کەردۍ کە دماتەر نامۍ نریا زینانو ئەسکەڼەری، بەڵام چەنی ڕەڎبییەی ڕوزگاری و ئەنجامو لەمکەرڎەی و فرەبییەو ژمارەیشان، تاواشان دەس بگېران سەرو ئا گرڎ ناوچە سەختارەو وېشان بکەران بە ساحیبشان.
５- د. محەمەد عەلی سوڵتانی دلۍ کتېبو (ایلات و طوائف کرماشاهان) بەشی یەکەمەنە نویستەنش: بەهمەن، نامۍ بنیاڎنەرو بنەیانەو حوکومڕانەکانو هۆرامانییەن، نامبریا کوڕو ( بەهلول) نامێن و دمای کۊچی دمایینو تاتەیش پەی فەترێ دلۍ کەشەکا هۆرامانینە خەریکو شوانکارەیی و ئاژەڵ لەوەڕنای بییەن.
６- باسیل نیکیتیل، دلۍ کتېبو (الاکراد) نویستەنش: هۆرامییەکۍ بە ڕیشە مەلاوە سەرو نەتەوەو فارسی، یۊ جە ئەفسانەکاشان باس چانەیە مەکەرۊن گوایا بابا هەرە کۊنو هۆرامییەکا بە نامۍ (ئەورام) چەنی برێوەش (قەندول = کەندول) بە فەرمانو داریوشی، مەلیکو فارسەکا یاگۍ وېشانە هورکنیێنۍ و ڕوەشان کەردېنە ئا ناوچە کەشییا کە ئارۊ پەنەش ماچان هۆرامان و چاگە نیشتەجایۍ بیېنې.
７- چېوێ ئاشکەران تاریخو ژیوای حوکومرانەکانو هەر وەڵاتێ، گەلێ، نەتەوێ، ناوچێ، بەشێن جە تاریخو ئا وەڵات و گەل و نەتەوە و ناوچەیە، چوونکوم دوەتۊشەنە باسوخواسی نۊعاو نۊع جە بارەو ئا حوکومڕانا وزیان ڕوە، بە تاییبەت جە چن ڕوێوە پېسە:
1 – باسو جەنگ و ململانۍ و لەشکەرکېشییەکاشان.
2 - باسو پێماڼامە و ئاشتەوایی و بەڵېڼامەکانیشان.
3 - پروژە و هەرمانە خزمەتییەکېشان.
4 - وېرانکاری و کاولکارییەکېشان.
5 - باوەڕی ئایینی و مەزهەبشان و هەرمانکەرڎەیشان چا ویارەنە.
6 – پېوەڼییشان چەنی هاموەڵاتیانیشان و چەنی حوکومڕانەکانو چواردۆریشان و چڼیین بابەتۍ تەرۍ. گەر ئەچی دیاگاوە جە ژیوای حوکومڕانەکانو هۆرامانی فکریەیمېنە مەوینمۍ بەشێ زیڼە جە تاریخو هۆرامانی داگیرکەران، جە بارەو حوکومڕانەکانو هۆرامانی دلۍ چڼیین سەرچەمە تاریخیانە زانیاری وزیان ڕوە، بەڵام فرە و زانیاریەکا سەرو ئانەی یەکدەنگېنۍ کە بابا گۆرەشان کەسێ بییەن بە نامۍ (بەهمەن). باعزێشان بەهمەنی بە کوڕو ئەسفەندیاری و باعزێ تەرشان بە کوڕو (بەهلول)ی، قەڵەمش مڎان، جە کاتێنە باس چانەی کریان گوایا جە سەڎەی دوەمو وەڵۍ پېڎایی سەروکڵاوو حوکومڕانی حکومەتو (ئەرمەنستان ئارتاکسیس)ینە حوکومڕانو هۆرامانی بەهمەنی یەرەم بییەن کە بە هەژدە پەشتۍ مەلۊوە سەرو بەهمەنی یەکەمی، کەچی مامۊسا مەلا عەبدوڵڵای قازی سەرەتاو حوکومڕانی ئی بنەیانەیە مەگېڵنۊوە پەی سەڎەی پەنجەمی کۊچی و ڕواڵەتێ عیرفانی و سۊفیگەرییانەش بە حوکومڕانەکانو هۆرامانی بەخشان پانەیە گوایا سەرەتا بە فەرمانو (شېخ جەلالەدینی غازی کوڕو ئیمام محەمەڎ باقڕ) کە یۊ بییەن جە قوتبەکا سۊفیگەری سەڎەی پەنجەمی کۊچی جە ناوچەو هۆرامانی ئیرشادش کەرڎەن، بەهمەن کریان بە حوکومڕانو هۆرامانی.
ئەسعەد ڕەشید.
[1]