ڕەچەڵەک (ڕیشە)و هۆرامییەکا
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشۍ دەهەمە
جە بارەو حوکومڕانی (عەلی مەردان سان)ی، مەڵڵا عەبدوڵڵای قازی دلۍ کتېبو (تاریخو هۆرامانی) نویستەنش:
عەلی مەردان سان، سەرەتاو حوکومڕانییەکەیشەنە تاکو ماوەو یەرۍ چوار مانگا چەنی خەڵکی خاس ڕەفتش نەکەرڎەن، بەڵآم دماتەر هەرمانەی فرېش کەردېنە پەی ڕازیبییەی خەڵکو هۆرامانی، پەی نموونەی:
1-سەرانەش کەرڎەن بە دوۍ قرووشۍ.
2- هەرگېز جە دە قەرانا زیاتەر جەریمەو کەسیش نەکەرڎەن.
تاکو ماوەو پەنج ساڵا چەنی (حەمەتایرسانی) برایش پېوەرە حوکومڕانیشان کەرڎەن، دمای ئا فەترەیە ئیتە حوکومرانی لهۊنیش ئەسپاران بە (فەتح عەلی سانی).
قینیۍ دەسەڵاتو (عەلی مەردان سان)ی، یوسف سان دەسشدان سەرپېچیکەرڎەی و ساڵەو (1783ز.) فەرمانو حوکومڕانی هۆرامانی بە نامۍ (یوسف سان) بەرشییەن، هامکات (جافرخانو زەندی) ئامان سەرو ویلایەتو کوردەسانی و چاکاتەنە (مەحمووڎ پاشا) یۊ بییەن جە میرەکانو بابانی و زەماو (حەمەتایر سانی) بییەن کۊچی دمایینش کەرڎەن، دمای مەردەیش، هامسەرەکېش شووشکەرڎەن بە (جافرخانو زەندی). ئیتە خانو زەندی حوکومڕانی هۆرامانیش ئەسپاران بە (حەمەتاییر سانی) و عەلی مەردان سانیچ پا قەرارەیە قاییلبییەن، چوونکوم وەڵتەر ماوەو پەنج ساڵا پېوەرە حۇکومڕانیشان کەرڎەن، ئەنجامو ئا ئاڵ و فاڕۍ دلۍ حوکومڕانی هۆرامانینە یوسف سان هۆرامانش جیائاستەن و لوان پەی شارەزووری. بە هامکاری لەشکەرو ئیبراهیم پاشاو بابانی ئامانۆ سەرو هۆرامانی، ئانەیچ بییەن بە مەڵامەتو دابەشبییەی هۆرامانی پی تەرزە:
عەلی مەردان سان جە نۆسووڎە حوکمش کەرڎەن و باقی خاکو هۆرامانی چېرو دەسا (حەمەتاییر سان)ینە بییەن.
شەبەیخونێ فەتح عەلی سان کە بە (حسێن بەگ) ئەشناسیابۍ، هۊتەرێ کت و پڕش بەردەن سەرو ئا یاگا کە چېرو دەسا عەلی مەردان سانینە بیېنۍ و گرڎو هۆرامانو لهۊنیش وستەن چېرو دەسا وېش.
گەر بە وردی ئەچی چن دېڕا وەڵۍ کۊڵیەیمېوە، بنەماو بەشکەرڎەی دەسەکاتو حوکومڕانی هۆرامانی مەگېڵۊوە پەی سیاسەتو (خەسرەوخانو ئەردەڵانی)، کە ئا گرڎو گېرمەو کېشەشە میانو بنەیانەو حوکومڕانییەن نیێنېوە، جە کاتێنە پەی ماوێ دوور و درېژی پېسە یەک قەوارەی حوکومڕانیشان کەرڎەن و هیچ ناکۊکیێ میانو دەسەڵاتدارا هۆرامانینە نەبییەن، چېرو فەرمانو سەردارەکاشانە بە یەک دەس و یەک دڵ ڕەفتارشان کەرڎەن. سدردەمو (ئاغا محەمەڎخانو قاجاری)نە، مسەفاخانو ئەردەڵانی نریانەرە بە حوکومڕانو کوردەسانی و چا کاتەنە پەی جارێتەری بە فەرمانو (مسەفاخان) حوکومڕانی هۆرامانو لهۊنی بە (عەلی مەردان سان) ئەسپاریانۆ، ساڵەو (1790ز.) سەرو فەرمانو ئاغا محەمەڎخانو قاجاری، مسەفاخانو ئەردەڵانی سەفەرو شوشتەر و دیزەفولیش کەرڎەن، چا سەفەرەنە سانەکانو هۆرامانیش چەنی وېش بەردېڼې و (حەمەتاییرسان) چا سەفەرەنە جەن لوڕستان کۊچی دمایینش کەرڎەن و چاگەیچ ئەسپەردەکریان. دمای سەفەرەکەو شوشتەر و دیزەفولی سانەکۍ هۆرامانی گېڵێنێ پەی یاگۍ وېسان.
حەسەنعەلی خانی ئەردەڵانی، کە دمای کۊچی دمایینو تاتەیش بە فەرمانو شاو قاجاری کریا بە حوکومڕانو کوردەسانی، فەرمانو حوکومرانی گرڎو هۆرامانیش بەنامۍ (یوسف سان) بەرکەردېنە، ساڵەو (1792ز.) نامبریا بە فەرمی کریان بە سانو گرڎو هۆرامانی، عەلیمەردان سان جە بنەڕەتەنە بە بکەسێ ئاشتیواز و نەرمونیان ئەشناسیابۍ، پەوکەی ملەجېڕۍ چامنېشە نەکەردېنۍ ، بەڵام (مەنوچەر بەگی کوڕش) کە چا کاتەنە حاکمو نۊدشەی بییەن و کەسێ فرە ئازا و وېویردەبییەن، نییەتش ئاردەن کە بەهەر قیمەتێ بییەن مەشۊم (یوسف سان) دلېنە بەرۊن، بەڵام تاتیش ناستەن و ڕاگیریش وەنەکەرڎەن. مەردەی کتوپڕی (ئاغا محەمەد خان) بییەن بە هاندەرێ پەی ئانەی (مەنوچەر بەگ) داواو حوکومڕانی لهۊنی بکەرۊن، چۆلایچۆ (یوسف سان و ئەسکەڼەر بەگی کوڕش) نەخشەو سەرکوتکەرڎەی (مەنوچەر بەگ)یشا، نیانەرە، هەر ئەچی ویارەنە (حەسەن عەلی خانی والی) فەتحعەلی سانش ئەسپاران گەر بتاوۊن (مەنوچەر بەگ) دەسگیربکەرۊن ئانە حوکومڕانی هۆرامانیش پەنە بەخشۊن، فەتحعەلی سان پەی دەسگیرکەرڎەی مەنوچەر بەگی، چەنی یوسف سانی و حەسەن بەگ و عەبدولغەفاربەگی و ژمارێ فرۍ جە تفەنگچییەکانیشان ڕوەو نۆسووڎە کۆتۍ ڕا.[1]