ڕەچەڵەک و ڕیشەو هۆرامییەکا
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشې شاڼزەهەمە
کاتێ فەرهاڎ میرزا و سوپاکېش یاوێنې ساراو شېخ ئیبراهیمی، هەر چوارلاوە لەشکەروو هۆرامییەکا تۊقەو ئا یاگېشا دێنە و گرڎ یاگێ کەمینەشا پەی نیێنېرە، (عەلی ئەکبەرخان و میرزا ڕەزا عەلی دیوانبەگی) کە هەردوېشان قۆمایی و نزیکیشان چەنی هۆرامییەکا بییەن، سەرەڕاو دڵسۊزی و گۊشداریشان پەی فەرهاڎ میرزای و نۊکەریشان پەی دەسەڵاتدارانو قاجاری، کەچی فرە چانەیە تەرسێنې گەر هۆرامییەکې ئەچا یاگېنە هۊتەرە بەران سەرشان و هەر زەرەرێ ئەچاگە بە شازاڎەی بیاونان، جە لاو ناسرەدین شاو قاجاری فرە بە قورسی سەرشان مەگنۊ و هیچ بەهانێشان نییەنە دەسۆ پارېزگاری جە وېشان بکەران، ئەچی ویارەنە عەلی ئەکبەرخان ماچۊ:
دمای ئانەی هەواڵو جەنگەرانە هۆرامییەکام ئەژنی، چەنی (دیوانبەگی) ڕوەو خێمەکې شازاڎە فەرهاڎ میرزای لوایمې، سەبارەت بە سەرکېشی و بېباکی چەکدارە هۆرامییەکا فرە قسېم کەردې، عەرزمکەرد ئا یاگې ئېمە ئینایمېش چەنە سارایێ ڕووتەن، هیچ پەنا و قوژبنێش چەنە نییەن، خاستەر ئانەن ڕوەو بەرزاییەکانی بلمې، چاگە بە ئارامی شەوە گوزەرنمې و گەر هۆرامییەکې نیازو هەر جم و جووڵێشا بۊن ئەچاگە هیچشان پەنە نمەکریۊ، خۊ گەر پاسەیچ نەبۊن ئېمە هیچ زەرەر نمەکەرمې و پەی ساعبیچ ڕامان نزیکە مەبۊوە، بەڵام شازاڎە فەرهاڎ میرزا بە هیچ کلۆجێ ئاماڎە نەبې قسەکا من سەلەمنۊ و گاڵتەم پەنەکەرې، پەنەش واتا:
خان، تۊ پیێوە فرە ئازا و بە هیممەتەنی، چی ئەپی تەرزە پەشۊکیانی و تەرسیت نیشتېنەوەنە، زەردەخەنێش کەرڎەو ماچۊ: نمەتەرسە هیچ ڕوەنمەڎۊن و هیچ کەس نمەتاوۊ بە نیازو زەرەر یاونای بە مامۊ (ناسرەدین شای) نزیکبگنۊوە! ئیتر ئېمەیچ بە نائومېڎی و وەرەسیۆ ئیزنمان جە شازاڎەی واست و هەریۊمان پەی یاگې وېمان گېڵایمێ.
عەلی ئەکبەرخان، دمای ئانەی پەی یاگې وېش گېڵانۆ، بە تفەنگچیەکا وېش واتەنش نمەبۊن کەستان زینەو ئەسپەکاشان بکەراوە و مەشۊم فرە وریێبان، پەی هېمن کەرڎەیۆ بارو دەروونیش سەرو یاگې وتەکەیشۆ پاڵکۆتەن، دمای ئانەی دەنگو بانگو ساعبی دلې ئوردوگاکەیشۆ بەرزبییەنۆ، جارێتەر لوانۆ پەی لاو خێمەکې شازاڎەی پەی ئانەی هاییش بکەرۊوە، بەڵام کاتێ یاوان لاش بە دیمەنی بېتاقەت و شېویایشەرە زانانش کە ئاڎیچ تەرسایېنە ئا شەوە وەرم نەلان چەمېش، بەڵام بە شانازیێوە بە عەلی ئەکبەرخانیش واتەن؛ شوکور پەی خوڎای ئانا ڕۊ بییۆ، کەچی ئا چېوې تۊ چەنەشان تەرسېنې هیچ بەرشیې.
هەر ئەچا کاتەنە تفەڼگچییە هۆرامییەکې هەر چوارلاوە ئوردوگاو قاجارییەکاشا دان وەرو دەسڕېژەو گرۊڵیا و هەر دەقێوەنو هەزار گرۊڵیېشا وارنان ملەرە، پەی زیاتەر ئاگاڎاربییەی ئەچا هەڵمەتە شېرانې خاستەر ئەنان بگېڵمېوە پەی لاو (عەلی ئەکبەرخان)، تاکو بزانمېن چەنی چەنی ئا گرڎو دڵسۊزی و ئەڵقەگۊشییەیشە پەی فەرهاڎ میرزای، بەڵام نەتاوانش ئینکاری بکەرۊن جە سەرکۆتەی بېوېنەو هۊرامییەکا، ئاڎ ئەپېسەش واتەن:
هەڵای شازاڎە قسەکېش نەتەمامنێبېنې دەنگو تەقەی بەرزبییۆ، دمای تۊزێ گرۊڵیێ کۆتە وەرو قاچیم، بە شازاڎەیم وات: کاتو سەربەرکەرڎەین، ئەچېگەنە هیچ ئاغا و نۊکەریێ نمەمەنۊ، وېڕاس وېم فڕەدا سەرو ئەسپەکەیم و تاومدا، شازاڎەیچ سوارو ئەسپەکەیش بی، ئیتر بەنیازو سەربەرکەرڎەی مێڎانو جەنگەکەینە دوورې کۆتیمێ و ڕەمایمې، دمای ئانەی ئڼە دوورېکۆتیمێ کە من پاسە زانېنا یاوێنمې یاگێ ئەمینە و تەرسیما سەر نەمەنېنە، شازاڎە هەواڵو زامەکەیمش پەرسا، من تاکو ئا کاتە هەڵای زامەکەمم نەڎیەبې، سەرو ئەسپەکەیمۆ وەستارەو تەماشەم کەرد شوکور پەی خوڎای پېشەش نەگېرتەن، هەر ئەچاگە تڼ پېچام، سوارو ئەسپەکەیم بیاوەو چەنی شازاڎەی ملو ڕێما گېرت، دمای شەو و ڕوێ یاوایمێ (سنە).
ئانەی فرە سەرنجەم کېشې، بە درېژایی ڕاو ڕەمای و دوورکۆتەیۆمان شازاڎە سەرەمڕە ئی دېڕە شېعرې واچېوە:
فلیس الفرار الیوم عارا علی الفتی
ازا کان معلوما شجاعة امسە.
بەشێ جە تاریخو ڕەچەڵەک و ڕیشەو دەسەڵاتدارە هۆرامییەکا کە دلې سەرچەمە تاریخییەکانە تۊمارکریان.[1]