ژ سەیر و سەمەرێن دەولەتا عوسمانیان یان ئوتمان
نەوزاد پیرموسا
دەما کو ئەم باسێ عوسمانیان دکەین، واتە ئەم باسێ توورکا دکەین. ئەگەر ئەم زڤرینەکێ ل ئەوان سەرچاوە و ژێدەرێن دیرۆکی بکەین، ئەوێن باس ل عوسمانیا کرین کو تێدا رێکەفتینە سولتانێن عوسمانی و دەستھەلاتداریا وان ھەموو یان حەزا ھەژموونپەرست و رەگەزپەرەست بوون!!. دەما ئیمبراتوریا عوسمانیا فراوان بووی، گەلەک گەل و میللەت کەفتنە ژێر دەستێ وان مینا وەک (کورد، عەرەب، فارس... ھتد) دیتنا وان بۆ ھەموو ئەو گەل و میللەتان ب دیتنەکا خراپ پیس بوویە. ئەم دێ چەند ژ سەیر و سەمەرێن دیرۆکا دەولەتا عوسمانیا یان (بەنی ئوتمان) ب چەند خالەکا دارێژین: لگور داوی ڤەکولینان وەسا سەلماندیە، کو عوسمان ناڤێ دروست یێ دامەزرێنەرێ دەولەتا عوسمانی نینە، ئەو ل ساڵا (1299ز.) دامەزراندی. گەنگەشە ھەیە دناڤبەرا ناڤێ (عوسمان) یان (ئوتمان)نیدا! ھندەک دیروکڤانان عوسمانیان بۆ ھوزا (قای یان کویو) تورکمەنێن ماگولی دزڤرینن و ئەڤ ھوزە ئێکە ژ ھوزین کونفدراسیونا ماگولیان – تاتار ب سەرکێشیا جەنگیزخان بوو. ھەتا نوکە گەنگەشە لسەر دیرۆکا دامەزراندنا دەولەتا عوسمانی ھەنە و نە یا روون و ئاشکرایە. زۆر جار خەلک جیاوازی یێ دناڤبەرا تورکێن عوسمانی و مەنگول و مەنگولی و تاتار یان دا ناکەن. ئەڤە سێ توخمێن ژ ھەڤ جودانە. ھەرچەندە دبنیات دا یەک توخمن. بنیاتێن تورکان (تورکێن ئوسمانی) دزڤریتەڤە بۆ ھوزێن (مەنگول) و(جوانکۆ) ژێ پەیدابوین. ئەڤ ھۆزە خوە جھێن دەڤەرەکێ بوون دناڤبەرا سیبیریا ژ باکورڤە، و تبت و چین ژ رۆژھەلات و وەلاتێ ئوگور - ئوغور - ژ رۆژئاڤاڤە، لێ ئیرۆ ئەڤە ب تورک ھاتینە ناسکرن.
کەڤنترین شینوارێن زمانێ تورکی ل گورستانەکا مەنگولیا دیتی نە، دزڤرنەڤە بۆ سالا (730ز) ئەڤە وەکو نڤێسینا ئارامی و ئیرانی یە. یەکەمین سەرھلدانا ھزرا نەتەوەگەری دقالبێ (ھۆز - نەتەوە) دا بو تورکان درست بوو، دەمێ ل سەر دەمێ سولتان مورادێ دووێ (1421-1451ز) زمانێ تورکی - دیالێکتا ستامبولێ - ل جھێ زمانێ فارسی و عەرەبی بکارئینای. سلێمان شاە باپیرێ عوسمانی نینە ئەوا نوکە د زنجیرە درامایێن سیاسی و دیرۆکی یێن توورکیدا دھێتە پەخشکرن. کرستیانێن دەولەتا عوسمانی ب وەکالەت ل شوینا عوسمانیا گەلەک وەلاتێن ئەورپا داگیرکریە و ڤەکرینە. سەرکردەێ بیزانسی (بیزەنتی) کانتاکوزین وەک دەستپێشخەر سەرکرایەتیا ڤەکرن و داگیرکرنا رۆژھەلاتا ئەورپا کریە. سولتان مرادێ دووێ (1446زز) وەک خەلیفێ عوسمانیان ئازادیا ڤەخوارنا مەی و ڤەخوارنێن کحولی د ناڤ لەشکەرێ عوسمانیدا دایە. دوازدە (12) کرستیانان سەرکردایەتیا لەشکەرێ عوسمانیا کریە، ب تایبەتی لەشکەرێ دەریایی. عەرەب د کەڤنە شوپا عوسمانیاندا، دگوتنە عەربان (پێخاس – شحاد یان پیس)، ئەوان تێکەست دکر و دگوت ئەگەر توورکەکی گوتە ئێکی تو عەرەبی!! ب واتایا (ئارێ رەش یان حەیوانێ رەش) دھات. کورد و فارس و گەلێن ئاریای د کەڤنە شوپا عوسمانیاندا، دگوتنە کوردان (کرێگرتی) و دگوتنە فارسان (حەشاش). دەولەتا عوسمانی لبا گەلەک زانا و دیرۆکڤان و بانگخواز و ئەمیرێن ئیسلامی ب کەڤنەشۆپا (تراپ) ئیسلامیدا وەک خیلاڤەتەتا ئیسلامی ل قەلەم ددەن، لێ وەسا نینە، بەلێ تشتێ سەیروسەمەر ئەوە ھەر ژ دامەزراندنا ئەڤێ دەولەتێ ل سالا (1299ز.) ژ ئالیێ (عوسمانێ غازی) ھەتا داویا دەستھەلاتداریا عوسمان ژلایێ سولتان (سلتان محەمەد خان یێ شەشێ – محەمەد وەحید دین) لسالا (1922)ێ و (سلتان عەبدولحەمیدێ دوێ) کو ب دامەزرێنەرێ کومارا عوسمانی ل سالا (1922)ێ دھێتە ھەژمارتن یەک ژ وان سولتانان خوە بۆ جارەکێ (حەج و عومرە) نەکریە!! چونکو لدویف کەڤنەشۆپا وان چو جارا باوەری ب حەج و عومرێ نەبوویە ل مکەھ و مەدینێ و تشتێ سەیر و سەمەر، ئەوان دگوت حیجاز نە ئاخا مەیە. تشتێ سەیروسەمەر د کەڤنە شوپا دەولەتا عوسمانی (گونەھکرنا ئامیرێ چاپکرنێ ژلایێ موفتیێن عوسمانیانە کو ئەوە پشتی ئامیرێ چاپکرنێ ژلایێ داھێنەرێ ئەلمانی (یوھان گوتنبێرگ) لسالا (1447)ێ ھاتیە داھینان، دەولەتا عوسمانی ئەڤ داھێنانە تەحریم و قەدەغە و گونەھبارکر و قەدەغە کر!!! و بھێتە دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا!!. د راستیدا پەیدابوونا ئامیرێ چاپ و وەشانێ ب سەردەمی دەستپێکا دووماھیا دەولەتا عوسمانی بوویە؛ چونکو پەیدابوونا ئەڤێ چابخانێ بۆ ئەگەرێ پێشکەفتنا زانستی یا ھەموو گەل و نەتەوەیێن ئەورپی. بەلێ عوسمانیان گونەھبار کر و مفا ژێنە دیتیە!!.
غەدر و خیانەت و وەحشیەتێ دناڤ کوچکێن ئیمبراتوریەتا عوسمانی، کو کوشتن ب ساناھیترین شێوە وەک نەریت ھەبوویە، ئەڤ چەند دگەل (سولتان محمد) دەستپێدکەت یێ ناڤدارە ب (محەمەد فاتح) ل حوکمرانیا خوە دبێژیت: ئەز رێددەم کو ژ ئالیێ کورێن من و زوریەتا وان بھێنە سەر دەستھەلاتی ھەتا دشێن برایێن خوە ژی بکوژن!! ھەتا کو بچێکێن ساڤا ژی بن!! تشتێ سەیر و سەمەر ئەوە (14) ژ سولتانێن عوسمانی بشتی (محەمەد فاتح)ی ھاتین ب کوشتنێ ھاتینە سەر دەستھەلاتی و دناڤ دەستھەلاتا عوسمانیاندا ھەیە (40) کەس ژ برایێن خوە کوشتینە.
داگیرکرن د نەریتا دیرۆکی یان د نەریتا سیاسی یان د نەریتا مرۆڤایەتیدا؛ ئەگەر ھێزەک داگیرکەر بھێت سەرەدەریا ھەموو ئەدگارێن داگیرکاریێ بکەت وەک (کوشتن، تالانکرن، دەربەدەرکرن) و پاشی داگیرکرنا ئەردی!! دەولەتا عوسمانی ھەردەم بناڤێ زاراوەیا جیھادێ داگیرکرن کریە نەک رزگارکرن. دبێژن دەما (سولتان سلێمان قانونی 1687- 1691) دیمشق داگیرکری، مەزنترین کوشتارگەھ د دیرۆکا دەولتا عوسمانیدا ئەنجامدایە.
تشتەکێ دی یێ سەیر و سەمەر ئەوە؛ ھەر چەندە راست نینە بێژین سولتان عەبدولحەمیدێ یێ دووێ (1876 – 1909ز.) ئەوی عەردێ فلستینێ یێ پاراستی ژ ئاکنجیبوونا جوھیان، لێ د بنیاتدا پەیوەندیێن ڤەشارتی و مەزن دگەل (ھرتزل)ی رابەرێ ھزر و فلسەفا زاینیزما جوھیا (الێھیونیە) ھەبووینە. گەلەک ئاسانکاری کرینە بۆ داگیرکرنا ئەردێ فلستینێ و دبێژن، ئەوی کلیلکێن باژێرێ (قودس – ئورشەلیم)ێ رادەستی ئنگلیز و جوھیانکریە.
Kurdipedia is not responsible for the content of this item. We recorded it for archival purposes.
This item has been written in (کرمانجی) language, click on icon
to open the item in the original language!
ئەڤ بابەت ب زمانا (کرمانجی) هاتیە نڤیساندن، کلیک ل ئایکۆنا
بکە ژ بو ڤەکرنا ڤی بابەتی ب ڤی زمانا کو پی هاتیە نڤیساندن!
This item has been viewed 1,199 times
Write your comment about this item!