#Ahmedê Xanî# ahengên Newrozê jî bi vî awayî teswîr dike:Zanayê rîsipîyê bi umur ê ku ev çîrok ji me re got, rewş bi vî awayî teswîr kir: Got: Adetê pêşî yê zemanan li hemû cih û deran wiha bû ku gava roj digeriya dihat ser meha Adarê û ku dibû sersal, qet kes di mala xwe de nedima. Roja ku dibû îda Newrozê ji bo rûmetdana wê roja dilronahîker a pîroz, heta bigihîje pîr û kalan jî hemî ji malan diçûn der, çol û mêrg dikirin meskenê xwe, beyar û deşt dikirin wekî gulşenekê. Bi taybetî kurên ezeb û keçên bakîre, yanî wan cewherên nadir, hemûyan jî bi xeml û xişrên xwe bala xwe didan hevdu. Helbet ne bi tuhmet û minnetê lê bi riye sunet û şerîetê. Çimkî qesda wan a çûyina ji bo geştê, seyrangehê û gerra li mêrg û deştê, ew bû ku çi yê daxwazkirî çi yê daxwazkir, yanî hem evandî hem jî evîndar hevdu bibînin, rastî hemtayên xwe werin û hev du biecibînin.4
Gava Newroza wê salê tê ku Mem û Zîn û Sitî û Tacdîn rastî hev tên û dibin aşiqên hev, cardin bi vî awayî xelk derikevin dervayî bajêr, cihên aheng û şahiyan: … Xanim û xatûn jî rabûn çûn bîstan û baxçeyan, bi çûna wan welê lê hat wekî ku bîstan bi gulan tijî bibin. Keçên wekî horiyan bêyî ku xwe piştperde bikin, bêwestan û bi bê minnetî ew ciyên wekî cennetê kirin meskenên xwe. Xortên nûgîhayî, keçên bakîre yên rind, hemî bi zulf û xalên xwe yên pak, ew keçikên memikgilover, ew rûsipehiyên wekî qumaşên xas ew ên cemala wan wekî metaên sipehî hemiyan rindî û sipehîtiyên xwe rê hev didan, pêşkêşî hev dikirin û texmîna rindiyên hev dikirin. Di bazarê de hemû sewdakirê evînê bûn, hem firoş û hem jî bikirên evînê bûn5 Di wê Newrozê de gava Mem û Tacdîn qiyafetên keçikan li xwe dikin û derdikevin nava sûka Cizîrê, rastî aheng û şahîyên keç û xortan, jin û mêran dibin. Ev ahenga li kolanan hema hema karnavalên îroyîn ên Brezîlyayê tînin bîra mirovan: Dîtin ku di mehelle û zikakan, di her kuçe, ode û penceran de sed taze ciwanên wekî serwîyan; cilên hevrîşmîn ên giranbuha li bejna wan, pêncsed ji keç û kur û gencan û bi qasî wan jî ji kesên pîr û kalan her awe jin û mêr; hin tazî û hin bicil; hinek malmezin û eşraf, hinek ji tebeqeyên binî, kesên bênavûdeng, hin pêxwas û hin serqot; serên wan wekî gogan û piyên wan wekî kaşoyan; hinek sermest û hinek serxweş ji westanê hinek bîhnçikiyayî û hinek bi hilkehilk, hinek diaxivin û hin bêdeng; hin dibezin hinekan ji tirsa rengavêtî, hin serşikestî, hin kincdiriyayî, hin aqilrevandî û hin şaşmayî hinekan dikirin hewar û gazî, hinekan aqilê xwe wenda kiribûn; her yek biawayekî bûn û her yek ketibû rengekî, her yek bi cefayekê bûbû cîgerxûn6.
Gava daweta Sitî û Tacdînî dest pê dike jî, jin û mêrên bajêr cilên xwe li xwe dikin, xwe dixemilînin û derdikevin temaşa dawetê, wekî ku pêlên behran rabin û li hev kevin ew jî bi vir de û wirde pêl didin kêf û cumbuşê dikin7 Hemû bengî û serxweşên Bohtan rabûne govend û leystik û lotan. Rabûne bêrîte, sema, saz û govendê ew horî, melek û perîyên şîrîn, şekerlêv û şekerken, kirasgul, kefîyasemîn, zêrînkemer, kofîxwar, rûmah û biskreş, yên sîmîn beden û biskyasemîn, yên rûsêv û memikhinar, yên bi piştziraviya wekî mû, keziyên wan wekî maran, yên çardesalî yên xwedan ebrûyên reş, keçên bakîre û xama, kurên nugîhayî bêkar, lawên cênîk zumrud, hinek xweşdeng û hinek xweşreng, hin dibeziyan û diçerixîn û hin dilukumîn. Hemî jî ji înada wê feleka kevnar a piştxûz re ya bûbûn wekî çemberekê bi reqs dizîvirîn, yan bûbûn wekî zincîrekê li pey hev govend digêrran. Komên wan wekî komên stêrkan diçirûsîn. Bi vî awayî di daweta Sitî û Zînê de heft roj û şevan bi temamî kirin aheng û şay?. Ne tenê di cejn û dawetan de, lê di şînan de jî tê dîtin ku jin û mêrên bajêr bi ‘am û xasên xwe ve, derdikevin nava bajêr û bi hev re dibizivin, diçin û tên. Gava Memê di zîndana Mîrî de şehîd dibe, qêrîn û hawar dikeve nava bajêr, jin û mêr bi hev re derdikevin kolanan:
Go: can ku ji hebsê ten cuda bû
feryad û fîxan di şehrî rabû
bû welwele û fîxan û zarî
bû zelzele û bezîn û hewarî
Bohtan, ji mezin heta biçûkan
nîswan û keç û benat û bûkan
e’yan û ekabir û ealî
mîrza û ruwal û laubalî
yek ferd nema di şehrî dilxweş
bilcumle di serxweş û muşewweş
Vêkra dibezîn bi ser Memê ve
Wan derd birin bi ser xemê ve
Gava cenazê Memê radikin jî bi jin û mêrên xwe hemî ahalî li pey wî dikevin merasimê diçin heta ser gorra wî, dikin şîn û hewar û gazî: Di bajêr de çi qas însan hebûn hemî jî bi kincên şînê bûn. Eşrafên bajêr, xatûn, jinên poşîkirî û piştperde, yên kezîvekirî, yên bi kulahên bi tenê hemiyan ji serî heta bi piyan reş girêdabûn, hemûyan poşiyên serê xwe û ser ruyê xwe dabûn aliyekî avêtibûn û bi dil û can ji bo Memê şîn girtibûn. Jinên ku li ser miriyan distiran, dilşewitiyên wî û Dayîn hemî bi hev re dinaliyan û diqîriyan wekî teyrê goyîn9.
Ew jin û mêrên ku di cejn, dawet, şahî û şînan de bi hev re ne, em dibînin ku di derekê de ne bi hev rene: Ew jî wê demê ye ku gava mîr li hemî mêrên Bohtan ferman dike da xwe amade bikin, biçin nêçîrê. Bi mîr, reîseşîr û hemû ahaliyên xwe ve hemî mêrên Bohtan berê xwe didin nêçîrê, ji bilî jinan kes di malê de namîne. Xwiya ye nêçîr ji aheng û leystikeka şerî hesab dibe ku ciyên jinan di vê derê de nayê dîtin.10
Berî ku em mesela têkiliyên jin û mêran xelas bikin, me divê em li ser tiştekî din ê balkêştir rawestin ku ev jî wê li ser têkiliyên civakî yên wê demê fikrekê bide me. Di beşê daweta Sitî û Tacdînî de, Ahmedê Xanî dibêje ku gava bûk tevî berbûriyan tê ber qesra zavê, Tacdîn li ser banî ye û pere û mucewheran li ser serê bûkê direşîne da ku berbûrî ji xwe re berhev kin. Gava Ahmedê Xanî wê sahnê teswîr dike, dibêje ku xelkê berbûrî bi belengaz, jar û dewlemendên xwe ew qas pere, zêr û zîv û mucewher berhevkirin ku îdî di nava xelkê de feqîr û belengaz, parsek û birçî neman, her kes welê halxweş bû ku wan kesên tolaz ên jinperest û lawperest ên ku bi peran li pey jin û lawan digeriyan îflas kirin, êdî halê her kesî xweş bû, nema mecbûr man ku xwe bi peran bifroşin11. Ev, wê yekê dide diyarkirin ku di wê civaka feodal a girtî ya patrîarkal de kesên ku bi peran ji xwe re jin û law dikirîn hebûn û di kategoriyên civakê de kesên welê belengaz û birçî hebûn ku wucûda xwe difrotin û pê jiyana xwe didomandin. Her wiha em vê yekê jî dibînin ku ne diyar be bi çi asanî an dijwariyê bûye jî têkiliyên fuhûşê û homoseksueliyêdi vê civatê de riya jiyanê ji xwe re dîtine.
Evîn û Erotîzm
´Li gora dîtina Xanî, çawa ku merkeza gerdûnê û amaca afirandinê mirov e cewherê jiyanê jî evîn e; evîn e ku bakutê dide jiyanê bê evîn jiyan rijî û bêmane ye. Lê belê evîn ne yek alî ye; Xwedê yar û evîndar li hevberê hev afirandine. Gul û bilbil, find û firfirok, yarên dilkêş û evîndarên derdkêş gişt parçe û beşên jînê ne; gişt ji aliyê Xwedê ve hatine afirandin û jîn bi wan hatiye xemilandin.”12 Bingehê evînê rindî ye, lê divê neyê jibîrkirin ku rindî jî du awe ne; rindiya maddî ku rindiyeka xapînok û derbasok e. Lê ya esasî ew rindiya manewî ye ku ya îlahî ye û ebedî ye, gava meriv berê xwe didiyê her ku diçe meriv pirtir pê ronahî dide, pirtir paqij dibe, pirtir mezin û bilind dibe: çi şêx , çi mela û mîr bin, çi jî derwêş, dewlemend an feqîr bin, kes nîne ku nebe viyerê rindiyê, nebe xwezîkarê gihîştina cem yarê. Lê daxwaza hinekan rindiya ebedî ye, hinek jî dibin daxwazkirê qalibê vala yê bêhukm. Birastî daxwaza hemîyan herçî yek e; ew jî dost e, lê ferqa navbera wan wekî ferqa navbera mejî û post e.13
Evîn neynikeke Xwedênîşander e, wekî rojê ronahiyê li dora xwe belav dike Divê meriv nefikire ku di nêzîktirîn rê re xwe bigihîne armanca xwe û xwe ji riya ser evîna heqîqî dûr nexe. Çimkî ew cewherke xweş e, eynî wekî kîmyayê ye, meriv bi tevayî diguhêre. Ew giranbuha ye divê meriv qîmeta wê zanibe Exlaq û tebîetên ku wek sifrê neqelakirî û necîlakirî ne, dilên ku qelp in û zengarî bûne, evîna heqîqî wekî cewherekê wan paqij dike , safî dike û dibiriqîne. Her kesê ku qesda evînê bike ew ya yê xwestî ye yan jî yê daxwazker e. Evîn mirêkeka eksnîşandera bê mîsal e, xezîneyeka veşartî ye ku bêdawî ye. Kes nîne ku ji evînê bêpar be, îlla ku yekî ji zewqê bexeber nebe. Herkes bi qasî xîret û bikêrhatina xwe îrada xwe di vê riyê de serf dike. Lê piraniya wan kesên ku ji rêzê ne, nezan in, nefsa xwe nasnakin, negihîştî ne, bêaqil û ehmeq in; ferq nake ku eger terkedinyayî û sofî û feqî jî bin ew cahil in, nexwendî û nezan in, bêyî rênîşander û rehber in Ji bêçaretî ew dibin evînfiroş, diravên xwe bi rindiya winda didin . Hin diravên xwe bi jiyana vê dinyayê didin, li koşk û serayan serf dikin. Evên wiha dibin zîyankar û ji zewqa dîtina îlahî bêpar dimînin14.
Ahmedê Xanî, evîna li pey rindiya maddî bi her awayî bêqîmet nake, heke evîneka wilo ji ya rindiya manewî bêpar be û jê dûrketî be li ber çavê wî bêqîmet e û evînek e ku li pey qalibê vala ye. Lê eger evîna li pey rindiya maddî bi ya rindiya manewî û îlahî xemilandî be, dawiya xwe bi wê derê ve girê dabe, ew evîneka xweş û rûmetbilind e. Gava ew evîneka wiha derdixe meydanê û dipesinîne, her wiha wekî çawa li ser wê evîna îlahî diricife, li ser vê evîna navbera du însanan jî diricife, bi dîqet e, leke lê naxe, bi hostatiyeka mahir wê dineqişîne. Di vir de pir realîst e, hemî xweşî û zewqên vê evîna maddî derdixe meydanê. Li gorî wî, ya tebîî ew e ku evîneka welê di nabera du cinsên newekhev ên însanan de; di navbera jin û mêran de bê hûnandin. Gava Sitî û Zîn roja Newrozê derdikevin sûkê û rastî du însanan tên ku cilên keçikan li wan in û ew dibin aşiqên wan, gustîlên xwe bi wan diguherînin û tên malê meselê ji dayîna xwe re dibêjin, Dayîn qebûl nake ku evên wan dilê xwe xistibe wan, keç bin. Dibêje ev ne tebîî ye, hûn keç in divê cinsê kura meyla we ber bi xwe de kêşabe. Dayîn bi vî awayî xîtabî her du keçan dike:Ew awayê ku we dîtiye bêmane û tewş e, nabe ku meyla we bi qismê jinan ve hatibe kêşan. Helbet ya tabîî ew e ku meyla însanan tê kêşandin ber bi însanan de, lê ji bo keçan divê ev însan kur bin15.
Ahmedê Xanî di têkiliyên du însanên evîndar de, erê guh dide şerîeta li ser têkiliyên navbera jin û mêran û adet û teqalîdên civakê, lê tu caran nayne ber wê yekê ku ev, rê li ber evîndariyê bigrin. Evîndarî van tiştan binpê nake û navêje aliyekî, lê çi bi tawîz be, çi bi xweşbînîya meyl bi evîndariyê be, ew tim riyekê ji xwe re dibîne. Gava roja nêçîrê Mîr bi mîr, beg, maiyet û tabi’ ên xwe ve diçe nêçîrê, Ahmedê Xanî vê yekê dike firset ku Mem û Zîn karibin hevdû bibînin. Ew Zînê derdixe nav baxçe, bi agirê evînê û bi hêviya hatina Memê disojînê. A curetkartir, Memê radike, dişîne nav baxçeyê Mîr ku di esil de gunehkariyeke mezin e. Lê ji ber evîna rastîn a Memê li hember Zînê, Ahmedê Xanî vê “zeafê” efû dike, bi xweşbînî li vê “tecawuz”a ber bi harema Mîrî dinêre. Çimkî Mem aşiq e:
Ew ê ku ji weqariyê wekî çiyayekî berz û wekî behrekê bi wezn û pîvan bû, evînê welê lê kiribû ku dîn û sivik bûbû. Memêyê nexweş û bêhal zeafê ew zêde binpê kiribû. Roja ku xelk ji bajêr derketin, sewdaya xeyala Zînê jî li serê wî da. Ew nexweşê ku j derdê evînê serxweş bû, beyî gihîştina merezê, gihîşte buhranê, di qelbê wî yê xemgîn de bû qelqeleyek, îdî nedişiya di xanî de bimîne. Ji bêçareyî ew ji xanî derket, fikra di serî de bû Xizir û da pêşiya wî. Ew Xizir esasî şewk û hewesa dil bû ku ew jî esas ji evîna dil bû.Dilê wî serî lê hilda û îsyan kir, ew kêşa kêşa û bir ber baxê Mîr?.
Ahmedê Xanî bi helalîya dînî û ma’newî welê pêşde diçe ku evîndariya navbera du însanan dibe digihîne yarî û leystikên hezkirin û hevduxwestina navbera du cinsan û van yarî û leystikan gav bi gav bi hunermendî û şairiyek hosta digihîne erotîzmeka estetîk.
Gava ew behsa erotîzmê dike mustehceniya ku em di serê xwe de çê dikin, ew eyba ku em li ba xwe ava dikin, li cem wî nîne. Ew bi hemî hunermendiya xwe ya şairî û zimanzanî, bi hemî eşkeretiya xwe, teswîra hezkirin û munasebetên navbera her du cinsan dike.
Lê tiştek li ba Ahmedê Xanî gellek diyar e. Ew di van teswîrên xwe de, cih nade wan têkiliyên ku dîn gunehkarî û zîna dihesibîne.
Ew di Mem û Zina xwe de Tacdîn û Memê li hev mahr dike, wan dike jin û mêrên bi her awayî li hev helal û piştre di teswîra şeva wan a ewilî de yek bi yek cih dide hemû munasebetên cinsî, bi teswîra erotîzmeka hunerbilind.
Lê di têkiliyên Memê û Zînê de ji ber ku ew li hev ne mahrkirî ne, tenê evîndarên hev û din ên dilsohtî ne, leystikên wan ên avîndarî, hezkirina wan tu carî danaxe binya kemerê. Eşkere kemerê li wan dike hudûd û binya wê qedexe lê seriya wê jî bi her awayî serbest dike.
Niha em van herdu rewşan ji Mem û Zînê, ji qelema Ahmedê Xanî bidin. Li ser hevdudîtina Tacdîn û Stiyê ya piştî mahrbirîn û dawetê:Bi alîkariya tercuma Mehemed Emîn Bozarslan a 1968`an (Mem û zîn; Ehmedê Xanî çeviren M. Emin Bozarslan; Hasat Yayinlari, 1990 ­stanbul) û tefsîrkirina bi Kurdiya xwerû ya 1995’an(Mem û Zîn, Ahmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya xwerû: M. Emîn Bozarslan Uppsala, 1995) wergera şair Hejar Mukriyanî û şîrovekirina Emînê Osman a di 1990’an de ji bo Mem û Zînê kiriye(Eminê Osman: Mem û Zîn Ehmedê Xanî Şîrovekirin û vekolîna Emînê Osman, Bexdad, 1990) meriv dikare wan manzerên ku wî teswîr kirine bi vî awayî bike nesir:[1]