ناونیشانی بابەت: لووتکەکانی وزە بەبێ تورکیا
ئامادەکردن: #بەهرۆز جەعفەر#

ڕۆژی (18 ی ئۆکتۆبەری 2021) نۆیەمین لووتکەی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەنێوان (میسر و قوبرس و یۆنان) سەبارەت بە پرسی وزەو ئاساییش (وەک هەموو جارەکانی پێشوتر) بە بێ تورکیا بەڕێوەچوو. ئەم لووتکەیە هەمیشە ئیسرائیلیشی تیادا بەشدارە، هەرچی قوبرس و یۆنان و میسرو ئیسرائیلە پەیوەندییەکی زۆر تووندتۆڵیان هەیە، بە پلەی ئیمتیاز گازی سرووشتی کۆی کردونەتەوە، ئەوە دە ساڵە گفتوگۆیدان هەیە، حەوت ساڵیشە لەسەر ئاستی کەسی یەکەمی وڵاتەکانیان لە لووتکەی سیانی و چواریدا دەست ئەخەنە سەر دەستی یەکدی. ئەنکارا-ش، هەموو ساڵێک دوای تەواوبوونی کۆنفڕانسی سێ سەرۆکەکە هەر دەڵێت “بە بێ تورکیا سەرکەوتوو نابێت” لە ساڵی (2009) دا، دوای هەوڵ و گەڕانێکی زۆری کۆمپانیای نۆبڵ ئینێرجی-Noble Energy ی ئەمریکی و کۆمپانیای ئینی-ENI ئیتاڵی و کۆمپانیا ئیسرائیلییەکان لەژێر ئاوەوە بروسکەیەک هات، گڕێک چوو بە ئاسماندا، بۆ یەکەمین جار جاڕی دۆزینەوەی گازی سرووشتی لەژێر ئاودا و لە کەناراوەکانی ئیسرائیل- قوبرس- لوبنان- میسر درا.
ساڵی (2010) هاوکات بوو لەگەڵ یەکەمین تێکچونی پچڕانی پەیوەندی سیاسیی و دیبلۆماسیی و سەربازیی لەنێوان ئیسرائیل و تورکیادا بەهۆی سووربوونی تورکیا لە هاوکاری حەماس و دەستبەسەراگرتنی کەشتی ” مافی مەرمەڕە-Mavi Mar Mara Flotilla” و کوشتنی زیاتر لە دە کەسی تورک لەناو کەشتییەکەدا لەلایەن کۆماندۆی ئیسرائیلییەوە. سەرەتای ساڵی (2011) بەهاری عەرەبی ڕوویدا. ئیتر یەک-یەک هەموو ئەو وڵاتانەی لە ئەورووپا و ئەفریکا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە سنووریان ئەکەوێتە سەر دەریای سپی ناوەڕاست (مێدیتریانە) پەیوەندییان لەگەڵ تورکیا تێک و پێک چوو، لیبیا بوو بە گێژاو بۆ تورکیا، میسر بەهۆی کودەتاکردن بەسەر ئیخوان و محەمەد مورسی-دا و هاتنی “عەبدولفەتاح” سیسی بۆ سەر دەستەڵات بوو بە ڕکابەری تورکیا و لەهەر شوێنیکدا دژی پڕۆژەکانی تورکیا ئەوەستنەوە لە ناوچەکەدا. (سووریا و لوبنان) لە نزیکترین دۆستی تورکیاوە بوون بە گەورەترین گرفت بۆ تورکیا. کێشەی قوبرس وەک ڕەگی گرفتە قووڵەکەی تورکیا هەروا بەهەڵواسراوی ماوەتەوە. (قوبرس و یۆنان) وەک دوو دەوڵەتی ئەندام لە یەکێتی ئەورووپا لە هەموو شوێنێکدا دژی هەموو جوڵەیەکی تورکیا ئەوەستنەوە. لەگەڵ فەڕەنسا و ئیتاڵیا لە مانۆڕی دەریایی دژی جموجوڵە دەریاییەکانی تورکیا دەستەوەستان نەبوون و پەیوەندییەکانیان لەم دە ساڵەدا لەوپەری خراپیدا بووە. جگە لە حەوزەی دەریای سپی ناوەڕاست، ڕووسیاش لە هەندێ لووتکە و کۆنفڕانسە گەورەکانی تایبەت بە وزە “تورکیا” بانگهێشت ناکات.
“ئەنکارا” دە ساڵی ڕێکە هەموو ڕێگەیەک بۆ دەرهێنانی گازی سرووشیی لە کەناراوەکانی قوبرسی تورکی گرتەبەر، هیچی نەدۆزییەوە. ئەو یەدەگەی دۆزراوەتەوە لە کێڵگەکانی ئەفرۆدیت-Aphrodite (بلۆکی ژمارە 12 کە یەدەگی سرووشتی تیایدا لەنێوان 3، 6 بۆ 6 تریلیۆن پێ سێجایە) و کالیپسۆ-Calypso (بلۆکی ژمارە 15 یەدەگی سرووشتی تیایدا بە 8 تریلیۆن پێ سێجا خەمڵێنراوە) و (13) بلۆکی گازیی لاوەکی تردا کە ئەکەونە سنووری ئاویی دەوڵەتی قوبرسە یۆنانییەکەوە. هەر لە ساڵی (2014) ەوە، قوبرسی یۆنانی داوای لە هەرێمی قوبرسە تورکییەکە کرد، کە ئامادەیەو هاوبەشییان لەگەڵ دەکات و یەکبگرن و هاوکار بن، بەڵام “تورکیا” ڕێگەی نەدا ئەمە درووست بێت!. لە دواتردا کە سەرەتای ساڵی (2020) هێڵی بۆڕی گازی سرووشتی بەناوی پڕۆژەی ئێست مێد-East -Med بۆ گواستنەوەی گازی ئیسرائیل و قوبرس بە درێژایی (1900) کیلۆمەتر بە ژێر ئاودا بەڕێکەوت بۆ ئەوروپا لە ڕێگەی دوورگەی کریت-Crite ی یۆنانەوە، ئینجا “مستەفا ئاکینجی” سەرۆکی قوبرسە تورکییەکە ڕایگەیاند؛ پەشیمانن داواکەی قوبرسی یۆنانیان بۆ هاوبەشی لە پڕۆژەی گازی سرووشتی دا ڕەت کردۆتەوە.
بۆ تورکیا؛ هەرچۆنێک ئەم هەموو گێژەنگە لە گەڕان و پشکنین بە دوای گازی سرووشتییەوە تا هەناردەکردنی بەردەوامە، جگە لەوەی وڵاتانی بەشدار لە دەرهێنان و هەناردەکردنی گازی سرووشتیدا ڕێگەیان بە “تورکیا” نەداوە بەشدارییان لەگەڵ بکات، ناو بەناو بەهۆی دەستوەردانەکانی تورکیا-وە لە ناوچە ئاوییەکانی (قوبرس- یۆنان) یەکێتی ئەوروپا سزای قوورسی سەپاندووە بەسەر تورکیادا، ئەنجامەکەی ئەوەیە لیرەی “تورکی” لە ماوەی ئەم (10) ساڵەدا (650٪) بەهاکەی خۆی لە دەستداوە، لە هەموو مێژوودا بەهای لیرە ئاوها نەهاتۆتە خوارەوە (950 لیرەی تورکی =100دۆلاری ئەمریکی) . سەرۆک کۆماری تورکیا “#ڕەجەب تەیب ئەردۆگان#” لە ماوەی (1) ساڵدا (3) جار سەرۆکی بانکی ناوەندی تورکیای گۆڕیوە!. بۆ ئەو لەڕاستیدا پێویستە سیاسەتەکانی خۆی لە ناوچەکەدا بگۆڕێت نەک سەرۆکی بانکی ناوەندی، چونکە گرفتەکە لەوێوە نایات کە ڕێژەی (سوود-فائده) ی بانکی زیادبووە، گرفتەکە لە کەمبوونەوەی یەدەگی بیانییەوە دێت لە بانکی ناوەندی تورکیاوە، چونکە سەرمایەدارە بیانییەکان هەم سەرمایەکانیان هەم پارەکانیان کە بە دۆلار و یۆرۆیە ئەکشێننەوە لە بانکە تورکییەکان.
جێی پرسیارە؛ تورکیا وڵاتێکی پیشەسازیی گرنگە، نزیکەی (75٪) وزەی پێویست لە نەوت و گازی سرووشتی لەدەرەوەی خۆی هاوردە ئەکات. ساڵانە تەنیا بۆ کڕینی گازی سرووشتی لەنێوان (43 بۆ 56) ملیار دۆلار سەرف ئەکات، ئەمەش هەندێ جار ئەکاتە (19٪) بودجەی گشتی ساڵانەی وڵاتەکە، ناکرێت وڵاتەکە وزە لە نەیجیریا و ڕووسیا هاوردە ئەکات، بەڵام لە باشوور و باکووری ڕۆژاوای تورکیاوە لە بن دەستیدا شۆڕشێک لە بواری وزەدا ڕوویداوە و ئەم هەر تەماشاکەر بێت و بەشداریی پێ ناکەن. ئێمەش لە “پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی” بەشداری و چاودێرییمان هەبووە و هەیە لەسەر کۆبوونەوەی سێ قۆڵی (قوبرس-یۆنان- میسر) کە زانکۆی نیکۆسیا و دەنگی قوبرس -Voice of Cyprus سەرپەرشتی ئەکەن. کوردیش چ لە سووریاو چ لە ئێراق لە ڕووی جوگرافی و جیۆپۆلەتیکی وزەوە هەم زۆر نزیکە و هەم ڕاستەوخۆ سەری لەناو خوانی ئەم گۆڕانکارییانەدایە کە گازی سرووشتی هێناویەتییە پێشەوە. هەموو کۆنفڕانسەکان، تەنانەت زۆربەی پەیپەرە ئاکادیمیەکان و پانێڵەکان بە بێ ئەوەی “کورد” خۆی ئامادە بێت باسی هەرێمی کوردستان و باکووری سووریا ئەکرێت. هەر جارێک وەک ئاماژەیەک بۆ وتەکەی “دۆناڵد ترەمپ” پڕۆفیسۆر “ئەندریاس سیۆفانۆس” وە “مونسیف کەددار- کە سەرپەرشتیاری تێزی دکتۆراکەشم بوو” دەڵێت “مستەر کورد” یش ئامادەیە، ڕوو ئەکاتە من و “پانزە خولەک کاتت هەیە مستەر کورد””. ئەو (ئەوان) وا تێگەیشتون سەرکردایەتی سیاسیی کورد تەواو هۆشیار و پاڵپشتن و بە ئاگان لەوەی ئێمە پەیمانگایەکمان بۆ دیراساتی ستراتیجی بەناوی مێدیتریانە داناوە، لەکاتێکدا ئەوە تەنیا هەوڵ و ماندوبوون و گیرفانی خۆمانە. بەڵکوو کورد خۆی دیارنییە لەناو ئەم ڕووداوانەدا، کە ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە باری ئەمنی و ئابووریی و دیبلۆماسیی کوردستانەوە.
بەزمەکە لە دەریای سپی ناوەڕاست هەم خۆشە هەم زۆر ئاڵۆزە. ئیماراتیش هاتۆتە ناوەوە، لە هەر کوێ “تورکیا” پڕۆژەیەکی هەبێت لەو ناوچەیە “ئیمارات” دژی “تورکیا” پڕۆژەیەکی تری هەیە. لە کۆتایی (سێپتەمبەری 2021) دا ئیمارات (22٪) پشکەکانی کێڵگەی تیماری ئیسرائیلی بە نزیکەی (1) ملیار دۆلار کڕی. ئەمە هاوکاتە لەگەڵ کردنەوەی باڵوێزخانەی ئیسرائیل لە ئیمارات. لە سیاسەت و زانستی سیاسیدا؛ نۆرم و نەگۆڕی هەمیشەیی نییە، واتە ناکرێت بڵێین؛ تا هەتایە تورکیا و ئیسرائیل یان تورکیا و میسر یاخود تورکیا و یۆنان پەیوەندییەکانیان ئاسایی نابێتەوە، بەڵام گرفتەکانی “تورکیا” زۆر زیادی خایاند لەگەڵ وڵاتانی کە سنووری ئاویی هاوبەشیان لەگەڵی هەیە لە دەریای ناوەڕاست (میدیتریانه-Mediterranean) . ئەردۆگان و دامەزراوە تورکییەکان زۆر گەشتی بێ ئاکام و زۆر هەوڵ و لێدوانی نەرمیدا، تا درزێک بدۆزێتەوە لەگەڵ هەرکامێک لەو وڵاتانە پەیوەندییەکانی ئاسایی بکاتەوە. ئەوەی من تێی گەیشتووم ئەو وڵاتانە “تورکیا” بە پێگەیەکی گرنگ و گەورە ئەزانن، بەڵام بە بێ ئەردۆگان. متمانە بە ئەردۆگانێک ناکەن هەمیشە بیر لە نیۆ-ئیسلامیزم و ئیتنۆ-ئیسلامیزمی تورکیی ئەکاتەوە و، بە ئاشکرا پێشووتر هاواری کردووە “ئێوە تاپۆی خاکەکەتان لە ئەرشیفی ئێمەدایە” وەک ئاماژە کە میسر و ئیسرائیل و قوبرس بەدەست دەوڵەتی عوسمانییەوە بوون. [1]