نام: جمال‌الدین ابومحمد الیاس
شهرت: نظامی گنجوی
نام پدر: یوسف بن زکی بن موید
سال تولد: 1840
سال فوت: 1915
محل تولد: آذربایجان
محل فوت: آذربایجان
$زندگی‌نامه$
جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید، متخلص به نظامی و نامور حکیم نظامی، شاعر و داستان‌سرای کرد و ایرانی، در سده ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که به‌عنوان صاحب سبک و پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی شناخته شده‌است. آرامگاه نظامی گنجوی، در حاشیه غربی شهر گنجه قرار دارد. نظامی در زمرهٔ گویندگان توانای شعر فارسی است، که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تاثیر شیوه او بر شعر فارسی نیز در شاعران پس از او آشکارا پیداست. نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب) آگاهی گسترده‌ای داشته و این ویژگی از شعر او به روشنی دانسته می‌شود.
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و درباره سال تولد و وفات او نقل‌های تذکره‌نویسان مختلف است. آنچه مسلم در شهر گنجه می‌زیست و در همین شهر وفات یافت است. وی خیلی زود یتیم شد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصیل نمود. مادر او از اشراف کرد بوده و این بر پایه یک بیت از دیباچه لیلی و مجنون («گر مادر من رئیسهٔ کرد…») دانسته شده‌است. خودش نام و نسبش را در ابیاتش آورده، که بنابراین شعر، نام خودش الیاس و نام پدرش یوسف بن زکی بن مؤید بوده‌است:
=KTML_Green==KTML_Italic=در خط نظامی ار نهی گام
بینی عدد هزار و یک نام
والیاس که الف بری ز لامش
هم با نود و نه است نامش
ز این‌گونه هزار و یک حصارم
با صد کم یک سلیح دارم
گر شد پدرم به سنت جد
یوسف، پسر زکی مؤید=KTML_End==KTML_End=
درباره زادگاه پدری او اختلاف نظر است. برخی از منابع او را از اهالی تفرش یا فراهان و برخی او را از طبقه دهقانان (ایرانیان) آران می‌دانند.
پدر نظامی (یوسف) به تصریح صریح خود او در «لیلی و مجنون»، پارسی بوده‌است، چنان‌که گوید: دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد. دهقان به معنی یک ایرانی اصیل و مالک زمین‌های کشاورزی‌ست.
وحید دستگردی می‌نویسد: «برای اثبات این مطلب که آیا زادبوم نظامی همان شهر گنجه است یا آن‌که در عراق عجم متولد و در زمان کودکی با پدر به گنجه رفته، دلیلی در اشعارش نیست، ولی تقریبا تمام تذکره نویسان می‌نگارند که در گنجه متولد شده‌است، اما عراقی الاصل بودن وی مسلم است. بدین دلیل که در همه جا عراق را ستایش و همواره به دیدار عراق و مسافرت بدین صوب اظهار شوق کرده‌است و از آن جمله است (مخزن الاسرار ص 179):
=KTML_Blue=گنجه گره کرده گریبان من
بیگرهی گنج عراق آن من
بانگ برآورده جهان کای غلام
گنجه کدام است، نظامی کدام؟=KTML_End=
(خسرو و شیرین ص 361)
=KTML_Green=عراقی وار بانگ از چرخ بگذاشت
به آهنگ عراق این بانگ برداشت=KTML_End=
شرَفنامه (ص 53)
=KTML_Italic=عراق دل‌افروز باد ارجمند
که آوازهٔ فضل از او شد بلند=KTML_End=
از اشاره‌های موجود در خسرو و شیرین دانسته می‌شود که نخستین همسر او، کنیزکی که دارای دربند به عنوان هدیه برایش فرستاده بود، زمانی که نظامی سرودن خسرو و شیرین را به پایان رساند و پسرشان محمد هفت سال بیشتر نداشت، از دنیا رفته بوده‌است. نظامی گنجوی همسری که هنگام نظم خسرو و شیرین از دست داده‌است، همسر دیگری از دست داده که هنگام لیلی و مجنون زنده نبوده و همسر سومی از دست او رفته که هم کنیز بوده و چنان‌که که خود گوید جز وی مرد دیگری ندیده یعنی باکره بوده‌است و هنگام نظم اقبال نامه زنده نبوده‌است. به نظر می‌رسد که از این دو همسر دیگر فرزندی نداشته‌است. در لابلای شعرهای نظامی اشاره‌هایی به دو همسر بعدی او نیز دیده می‌شود که هر دو در زمان حیات شاعر درگذشته‌اند.
=KTML_Bold=درگذشت و آرامگاه=KTML_End==KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:25%;height:20%;float:left;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2023/527838/0001.JPG=KTML_ImageCaption_Title=آرامگاه نظامی در گنجه=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=آرامگاه نظامی در گنجه=KTML_ImageCaption_End=
نظامی همه عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت به‌سر برد و تنها در سال 581 سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (درگذشتهٔ 587) به سی فرسنگی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی هرچند شاعری مدح‌پیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده‌است، از جمله: فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنگان از دست‌نشاندگان قزل ارسلان سلطان سلجوقی روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرده‌است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شده‌است، طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده‌است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده‌است.
نظامی در فاصله سال‌های 602 تا 612 در گنجه درگذشت و آرامگاهی به او در همان شهر منسوب است. در دهه نود خورشیدی، پس از تصمیم دولت آذربایجان اشعار گنجوی در آرامگاه او که همگی به زبان فارسی هستند، پاک و تخریب شدند.
=KTML_Bold=سروده‌ها=KTML_End=
اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. شاعر بر روی هم رفته سی سال از زندگانی خود را بر سر نظم و تدوین آنها گذاشته‌است. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی است:
=KTML_Bold=مخزن الاسرار=KTML_End=
از نمونه‌های بارز ادبیات تعلیمی در زبان پارسی است. در بحر سریع، در حدود 2260 بیت مشتمل بر 20 مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال 570 هجری و در آستانه چهل سالگی شاعر به اتمام رسیده‌است و از آن است این ابیات:
=KTML_Green=هر که تو بینی ز سپید و سیاه
بر سرکاری است درین کارگاه
جغد که شوم است به افسانه در
بلبل گنج است به ویرانه در
هر که درین پرده نشانیش هست
درخور تن قیمت جانیش هست=KTML_End=
=KTML_Bold=خسرو و شیرین=KTML_End==KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:20%;height:20%;float:right;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2023/527838/0016.JPG=KTML_ImageCaption_Title=خسرو برای بار اول شیرین را در چشمه‌ای مشغول شنا می‌بیند.=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=خسرو برای بار اول شیرین را در چشمه‌ای مشغول شنا می‌بیند.=KTML_ImageCaption_End=
در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در 6500 بیت، که به سال 576 ه.ق نظمش پایان گرفته‌است. ابیات زیر در توصیف آب‌تنی شیرین از آنجاست:
=KTML_Blue=چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نور
فلک را آب در چشم آمد از دور
سهیل از شعر شکرگون برآورد
نفیر از شعری گردون برآورد
پرندی آسمان‌گون بر میان زد
شد اندر آب و آتش در جهان زد=KTML_End=
=KTML_Bold=لیلی و مجنون=KTML_End=
اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات پارسی به چشم می‌خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه‌ای واحد به این زبان در 4700 بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بی‌میل بوده‌است و کار را در چهار ماه به پایان برده‌است.
وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای زیادی در این وزن داستان‌های عاشقانه سروده‌اند. همچنین ده‌ها شاعر در ایران، هند و ترکستان منظومه‌هایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ و برگ بیشتری افزوده یا آن را تغییر داده‌اند. در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، نظم این مثنوی به سال 588 هجری به پایان رسیده‌است و از آنجاست:
=KTML_Green=مجنون چو حدیث عشق بشنید
اول بگریست، پس بخندید
از جای چو مار حلقه برجست
در حلقهٔ زلف کعبه زد دست
می‌گفت گرفته حلقه در بر
کامروز منم چو حلقه بر در=KTML_End=
=KTML_Bold=هفت پیکر=KTML_End==KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:20%;height:20%;float:left;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2023/527838/0014.JPG=KTML_ImageCaption_Title=یک نسخه نایاب از منظومه هفت‌پیکرنظامی، متعلق به موزه پرگامون، آلمان.=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=یک نسخه نایاب از منظومه هفت‌پیکرنظامی، متعلق به موزه پرگامون، آلمان.=KTML_ImageCaption_End=
(که آن را بهرام‌نامه و هفت گنبد نیز خوانده‌اند)، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در 5136 بیت، در سرگذشت افسانه‌ای بهرام گور. از آن منظومه است در وصف ایران:
=KTML_Italic=همه عالم تن است و ایران دل
نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود یقین باشد
مینگیز فتنه میفروز کین
خرابی میاور در ایران زمین
تو را ملکی آسوده بی داغ و رنج
مکن ناسپاسی در آن مال و گنج=KTML_End=
=KTML_Bold=اسکندرنامه=KTML_End=
در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در 10500 بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه و اقبالنامه که در حوالی سال 600 به اتمام رسیده‌است؛ و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:
=KTML_Blue=سکندر چو دانست کآن ابلهان
دلیرند بر خون شاهنشهان
پشیمان شد از کرده پیمان خویش
که برخاستش عصمت از جان خویش
چو در موکب قلب دارا رسید
ز موکب روان هیچ‌کس را ندید
تن مرزبان دید در خاک و خون
کلاه کیانی شده سرنگون=KTML_End=
=KTML_Bold=سبک‌شناسی=KTML_End=
=KTML_Bold=زبان شعر و سبک سخن‌سرایی نظامی=KTML_End=
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته‌است.
ضمنا بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی، واژگان و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که درآوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شده‌است. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومه‌ها و داستان‌های خود باعث شد که آثار او به‌زودی مورد تقلید قرار گیرد.
نظامی گرچه شاعری داستان‌سراست و بیشتر به داستان‌های عاشقانه یا به قول خود وی به «هوسنامه» ها پرداخته‌است، ولی او شاعری است حکیم و اندیشه‌ور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصه‌ها و هوسنامه‌هایش نکاتی عمیق نهفته‌است، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنوی‌هایش خواسته‌است تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
=KTML_Blue==KTML_Italic=هر چه در نظم او ز نیک و بد است
همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانه‌ای جداگانه
خانهٔ گنج شد نه افسانه=KTML_End==KTML_End=
=KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:20%;height:20%;float:left;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2023/527838/0017.JPG=KTML_ImageCaption_Title=خمسهٔ نظامی، به قلم سال 1524 در هرات، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورک=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=خمسهٔ نظامی، به قلم سال 1524 در هرات، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورک=KTML_ImageCaption_End=
تأثیر نظامی بر شعر دوره‌های بعد
مقلدان خمسهٔ نظامی
بخش بزرگی از ادبیات منظوم فارسی، تقلید از آثار نظامی است. نظامی به دلیل سبک سخن سرایی و زبان شعر مخصوص به خودش، مورد تقلید بسیاری از شاعران قرار گرفته‌است.
لیلی و مجنون نظامی، سرآغازی شد برای مثنوی‌های بیشماری که در دوره بسیار طولانی به تقلید از آن پرداختند. این سروده‌های تقلیدی تقریبا در تمامی زبان‌هایی که خود را تحت نفوذ فرهنگی زبان و ادبیات فارسی می‌دانستند (مانند فارسی، کردی و پشتو) سروده شدند؛ ولی تنها تعداد کمی از این سروده‌ها ماندگار شدند.
نخستین مقلد بزرگ منظومه لیلی و مجنون نظامی در زبان فارسی، امیرخسرو دهلوی است. بعدها نورالدین عبدالرحمن جامی نیز در هفت پیکر خود منظومه لیلی و مجنون را بازآفرینی کرده‌است. در دوره تیموری و دوره صفوی چندین شاعر در ایران و هند، از جمله هاتفی خرجردی، میرزا محمدقاسم گنابادی و هلالی جغتایی لیلی و مجنون را بازآفرینی کردند و این روند تا دوره قاجار نیز ادامه یافته‌است. علاوه بر این سلمان ساوجی نیز از شعرایی است که سخت تحت تأثیر لیلی و مجنون نظامی بوده‌است و این تأثیر در فراق‌نامه او مشهود است. سهیلی جغتایی نیز منظومه‌ای با عنوان لیلی و مجنون و به پیروی از نظامی سروده‌است. تازه‌ترین منظومه‌های لیلی و مجنون از نامی اصفهانی و سرانجام حسن اهتمام (1335 خورشیدی) است. در مجموع به گفته حسن ذوالفقاری، 86 نظیره‌پرداز به استقبال لیلی و مجنون نظامی رفته‌اند.
=KTML_Bold=شهرت نظامی در سطح جهانی=KTML_End=
نظامی به دلیل اینکه تمامی نوشته‌هایش به زبان فارسی است در ایران و افغانستان و تاجیکستان که زبان رسمی آنها فارسی است شهرت بسیار زیادی دارد بویژه در ایران کارهای او بسیار شناخته شده‌است همچنین در آذربایجان به دلیل اینکه زادگاه و مدفن او هست شاعر محبوبی است اما در سایر مناطق جهان هم مخصوصاً شبه قاره هند شناخته شده‌است. [1]