کەرکوک
شارێکی کوردی و ناسنامەی کوردستانی یە لەساڵی (1600 پ.ز) لەلایەن گۆتییەکانەوە کە هۆزو تیرەی گەلی کوردن دروست کراوەو قەڵای
کەرکوککەرکوک بەهەمان شێووە لەسەردەستی گۆتییەکان دروست کراوە لەهەمان بەرواردا. کەرکوک ناوێکی تری هەیەو هەر لەهەمان واتای نەوت و ئاگرو بڵێسەوە سەرچاوە دەگرێت ئەویش ناوی (باباگوڕگوڕ) ەو ناوێکی کوردی یە. هەندێ لەزانایان دەڵێن ناوی شاری کەرکوک لە (کورکوا) ەوە هاتووە بەزمانی میدیای کۆن واتای ئاگر دەبەخشێت چونکە ئەم شارە سەرچاوەی گەورەترین و دەووڵەمەندترین ئابووری و باری ماکی (مادی) هەیە کە نەوتەو لەبازاڕی ئۆپک و لەجیهانی بازرگانیدا پێی دەڵێن ئاڵتونی رەش.
لە سەرچاوەیەکی تری مێژوویی یەوە لەمێژووی سۆمەرییەکانەوە هاتووە دەڵێت : ناوی کەرکوک لە (کارکوک) ەوە هاتووە بەوواتای کاری تەواو یان ئیشی رێک و پێک کەواتە ئەمە جێی سەرنج و تێڕامانە بۆ ئەوانەی کەکەرکوک بەکوردستان نازانن و بەماڵی توورک و عارەبی دەزانن لەگەڵ ئەوەشدا کەهەرسێ ناوی (باباگوڕگوڕ) و (کورکوا) و (کارکوک) هەر کوردیەو بەڵگەی کوردستانی بوونی کەرکوکە لەچەند هەزار ساڵ لەمەوبەرەوە. (دەبێت ناوی نەجەف و کەربەلا یان سەماوە کوردی بێت و بڵێین ئەو شارە عارەبی یە یان بەپێچەوانەوە.. !. یان کورد چی دەکات لەواسط و کوت ئەگەر هێزو دەسەڵاتێک و بەرژەوەندی یەک نەیبردبێت کەواتە لەڕاستیدا عارەب لەکەرکوک چی دەکات ئەگەر دەسەڵات و میری عێراق خۆی نەیهێنابن بۆکەرکوک.؟.). هەروەها بەوشێوەیەش تورکومان وەچەی وەچەکانی عوسمانلییەکانن (1514). عارەبەکانی کەرکوکیش کەهەندێک پێیان دەڵێن عارەبی رەسەن ئەوانیش خەڵکی باشووری عێراقن و بەئاشکرا هێنراون بۆ کەرکوک و جێگەی ئەو خێزانە کوردانەیان پێ پڕکردونەتەوە کە نزیکەی سەدەیەکە دەریان کردوون و ئاوارەی شوێنەکانی تری کوردستان و وڵاتانی ترن. (بۆئاگاداری و سەرنجی کاربەدەستانی کوردستان : تورکومان و عارەب لەپلان داناندان لەکەرکوکدا وەکو چۆن بەغداو ئەنقەرە گفتووگۆیان لێکردووە بەهەمان شێووە). ناوو ناوبانگی بەرهەمی نەوتی ئەم شارە دەووڵەمەندە ئەوەیە کەدووهەم نەوتە لەجیهاندا بۆ پاکی و باشی و گرانی و هەروەها گەورەترین سامانی ئابووری نەتەوەیی (National Economics) گەلی کوردە. بەڵگەیەکی تری بەکوردستانی بوونی کەرکوک سەرژمێری دانیشتوانەکەیەتی لەساڵی (1957) دا بۆنمونە : ژمارەی دانیشتوانی شاری کەرکوک بەکوردو عارەب و تورکومان و کلدو ئاشورەوە بۆ ساڵی (1957) دەکاتە (279000) کەس کە (178000) ی کورد بووە بەڵام سەرژمێری ساڵی (2003) دەکاتە (756000) کەس زیاتر لە (400000) ی کورد بووە ئەمە بێجگە لەو کوردە ئاوارانەی کە بێلانەو دەربەدەرن و هەتا ئێستاش (500) خێزان لەو ئاوارانە نەگەڕاونەتەوە سەر زێدی باووباپیرانیان لەبەر بێ دەرامەتی و باری ناهەمواری ماکی لاوازو پشتگوێ خستنی دەسەڵاتی کوردی و جەنگی ساردی (cold war) نێوان یەکێتی و پارتیدا زەرەرمەندبوون.
ژمارەی دانیشتووانی خەڵکی شاری کەرکوک لەساڵی (1957) بەم جۆرە بووە :
ا/ کورد (178000) بووە.
ب/ عارەب (48000) بووە.
ج/ تورکومان (43000) بووە.
د/ ئاشووری و کلدان (10000) بووە.
لەهەمان ساڵی (1957) دا ژمارەی کرێکارو کاربەدەستانی کورد لە کۆمپانیای نەوتی کەرکوکدا لەسەدا هەشتا (80%) بووە بەڵام سەرژمێری کردنی کرێکاری کورد لەساڵی (2003) دا لەسەدا بیست (20%) بووە ئەمە بەڵگەی ئەوپەڕی شۆڤێنیستی بەعس و دەووڵەتی عێراق دەردەخات کەچۆن ساڵ لەدووای ساڵ کوردیان نان بڕاوو دەربەدەر کردووە. کارێکی تری ژێربەژێر هەیە لەبارەی کەرکوکەوە ئەویش پەیمان و رێککەوتنی (تورکیا/عێراق) ە کەمن دڵنیام بەنهێنی ئەم کارە کراوە چونکە لەچەند ساڵی دووای سەربەخۆیی و دەووڵەمەندبوونی کوردستان دەترسن.
گەڕەکەکانی شاری کەرکوک :Gold).
1/ گەرەکە کوردنشینەکان (ڕەحیم ئاوا، ئازادی، مامۆستایان، شۆرجە، ئیسکان، بلاخ، قۆرییەشکاو، حەسیرەکە، تەپەی مەلا عەبدوڵڵا، دەروازەی باکووری کەرکوک، ئیمام قاسم، شۆراو، ئەحمەد ئاغا).
2/ گەڕەکە تورکومان نشینەکان (مصلی، معلمین، رێگەی بەغدا، قەسابخانە، ئەڵماس).
3/ گەڕەکە عارەب نشینەکان (طریق بەغداد، 1ی حزیران، وحدة، حریة، اشتراکیة، ممدودة، 7نیسان، حی البعث، نەسڕوڵڵاوالعروبة، قادسیة، غرناطة).
4/ گەڕەکە کلدوئاشوورییەکان (شاطرلو، عرفە، الماس).
چونکە لە پێش ئەو بەروارەدا (1921 پاشایەتی) و لە دووای ئەو بەروارە (1957) ەوە دەسەڵاتی عێراق بەهەموو جۆرەکانی یەوە هەرخەریکی هێنانی عارەب بوون لەباشوورەوە بۆ کەرکوک و ناوچەکانی کوردستان و بەتایبەت ناوچەی حەویجە کەئێستا لەسەدا هەشتا (80%) ی عارەبی سوننەیەو هەندێک تورکومانی تێدایە بەڵام لەبنەڕەتدا قەزایەکی سەر بەشاری کەرکوکەو خاکی کوردستانە بەداخەوە ئێستا شوێنی بەعس و عارەبستانێکی تەواوە. ئامارو سەرژمێری دانیشتووانی شارۆچکەی حەویجە نزیکەی چوارسەدوپەنجاهەزار (450000) کەسە و دووری حەویجە لەشاری کەرکوکەوە 30 کیلۆمەتر دەبێت لەباشووری کەرکوکەوە زۆربەی زۆری خەڵکەکەی لەعارەبی هاوردەی سوننین و لەعەشرەتی (جبور، شمر، عبید) ن.
شاری خانەقی (خانقین) عارەبی هاوردەی زۆربوو بەڵام دووای رزگارکردنی لەدەسەڵاتی بەعسی بەغدا دووجار (1991/2003) رێژەی زۆری عارەبەکان رۆیشتن و گەڕانەوە بۆ باشووری عیراق کەلێوەی هاتبوون بەڵام کەرکوک و شەنگال و مەندەلی و هەندێ ناوچەی تری بەعارەب کراوی کوردستان عارەبەکانی هەرتێدا ماون و خۆیان و دەسەڵاتی ناوەند بەعێراقی دەزانن. خانەقیش دووەم شاری نەوتیی کوردستانەو پاڵاوگەی ئەڵوەن (الوند) رۆڵێکی ئابووری گەورەی ناوچەکەیەو وزەی کارو بەرهەمی رۆژانەی رۆژی دوانزە هەزار (12000) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. ئاوی ئەڵوەن کەبەناوەڕاستی خانەقیدا تێدەپەڕێت ئەوشارە دەکات بەدووبەشی زۆرجوان و رەنگین و چەندەها گۆرانی و بۆنە هەیە لەسەر ئاوی ئەڵوەن و بۆتە سومبوولی جوانی و ئاوەدانی شاری خانەقی. خانەقی شارێکی دەووڵەمەندو جوانە بێ لەبەرهەمی نەوتیی خاکێکی بەپیتی بەرفراوانی میوەجاتەو چواردەوری ئەم شارە بەباخ و بێستان رازاوەتەوەو بەناوبانگە بە (خورما، هەنار، پرتەقاڵ، لالەنگی، قەیسی، هەڵوژەو.. هتد). خانەقی بەزمانی کوردی وشێووە زاری کەڵهوڕی و گۆران دەپەیڤن و زۆربەیشیان شێووەزاری
سلێمانیسلێمانی دەزانن و خەڵکەکەی بەخەڵکێکی رۆشنبیر ناویان هەیە. هۆزو تیرە کوردییەکانی کەلەوێدا دەژین زۆرن و ئەمەش ناوی هەندێکیانە : (باجەڵان، ئەرکەوازی، دەلوو، جاف، تاڵەبانی، کاکەیی، هەمەوەند، سورەمێری).
باس لەمێژووی دوێنێ و ئەمڕۆی کەرکوک بکەین سەرتاپای ئەم شارە گۆڕاوەو بەعارەب کراوەو هەتا ئێستاش کەساڵی (2008) ەو (5) پێنج ساڵیشە کەرکوک لەدەست زووڵمی بەعسی یەکان رزگاری بووە کەچی (500) خێزانی کوردی ئاوارەی کەرکوک هەتا ئێستاش نەگەڕاونەتەوە بۆ کەرکوک کەئەمەش گوێ پێنەدان و بەتەنگەوە نەهاتنی دەسەڵاتی کوردی دەسەلمێنێ و بێجگە لە بەرژەوەندی تەسکی پارتایەتی و شەڕی ساردو کێبڕکێی خراپی پارتایەتی و کێشەی ناوخۆو.. هتد کەبۆتە هۆی لەبیرکردن و پشتگوێ خستنی ئەم شارە گرنگە کەبڕبڕەی پشتی ئابووری و ماکی وڵاتی کوردستانە بەهەرچوار پارچەکەیەوە.
نەوتی عێراق کەئێستا بەروبوومەکەی بۆ دەسەڵاتی ناوەندەو نەوتی کەرکوک لەسەدا چلی (40%) ئەو بەرهەمەیە کەبۆ عێراقە تەنها لەکۆی هەموو بەروبوومی ئابووری عێراق تەنها لەسەدا حەڤدەی (17%) ی بۆ کوردستانە کەزۆرکەمە لەچاو رێژەی بەرزی ئابووری عێراق لەڕاستیشدا ئەو بەرهەمە ئابووری و ماکی یە ناچێتە بەردەم پارلەمان و راستەوخۆ یارمەتی میللەتی کوردی پێبدرێت بەڵکو لەسەدا پەنجاودووی (52%) بۆ پارتی و لەسەدا چل و هەشتی (48%) بۆ یەکیتی یە و ئەوانیش یارمەتی هاوپەیمانانی خۆیان دەدەن بەو پارەیە وەکو پارتە بچووکەکانی کوردستان. راستە لەباری یاسایی یەوە دەبێت پارتە بچوکەکان یارمەتی بدرێن بەڵام ئەو پارەیە وەکو دەم چەور کردنێک وایە بۆیان بۆیە لەدووای حەڤدە (17) ساڵ و هەتا ئێستا بەو هەموو خراپەکاری و کەم و کوڕی و پشتگوێ خستنەی خەڵک و وڵات لەکۆی بیست (20) پارتی بچووکی کوردستانیی تەنها پارتێک ورتە ناکات و رەخنە ناگرێت لەدەسەڵات کەبەڕاستی جێی داخ و نیگەرانی یەو هەتا ئێستاش بەرهەڵستکارێکی (opposition) راستەقینەو یاساییمان نی یە لەپەڕڵەمانی کوردستاندا. (ڕەخنە لەدڵسۆزی یەوە دێت کەمرۆڤ مشووری کارێک دەخوات بۆ جوانترو باشترکردنی ئەوکارە ئەگەر رەخنەکە دروستکەربێت نەک ناوو ناتۆرەو وشەی بازاڕیی ناشرین.. کورد خۆی دەڵێت : دۆست ئەوەیە دەتگرێنێ.. هتد).
پارتی بەعس و دەسەڵاتداری عێراق لەهەموو کاتێکدا بیری وێرانکردنی کەرکوکی هەبووەو هەمیشە عارەبی هاوردەی باشووری بۆ هێناوەو کوردی کەرکوکی ئاوارەو دەربەدەرو بێ خاک و ماڵ کردووە بۆیە لەنزیکترین کاتدا لەبەرواری (17-03-2003) دا پێش رووخانی دەسەڵاتی بەعس لەلایەن ئەمریکاوە بە (22) رۆژ، حەوت (7) خێزانی کوردی ناو شاری کەرکوکی زێدی باووباپیرانیان وەدەرناوەو ئاوارە کردووە ئەوە بەڵگەی ئەوەیە کەدەسەڵاتداری خوێناوی عێراق هەتا دوواهەناسەی خۆی دژایەتی میللەتی کوردو شاری کەرکوکی کردووە.
لەڕاستیدا باشووری کوردستان لەگەڵ وڵاتی عێراقدا سنوری راستەقینەی خۆی دیارە پێش پەیمانی لۆزان (1923) وپلانی ئینگلیزو فەرەنسا و تورکیا بۆ دابەشکردنی کوردستان سنوری باشووری کوردستان لە شاخی حەمرینەوە دەست پێ دەکات کەنزیکەی (130 کم) (حەمرین/بەغداد 130 کم) بەرەو باکووری بەغداو ئەولای کەرکوکە بەڕووی عێراقداو بەغدادا کەپایتەختی عێراقەو سنوری حەمرین (120 کم) (حەمرین/کەرکوک 120 کم) دەبێت بەرەو کەرکوک کەواتە دووری شاری کەرکوک بۆ شاری بەغداد کە پایتەختی عێراقە (250 کم) دەبێت.
لەکات و سەردەمی دەووڵەتی پاشایەتی عێراق و لەسەردەم و کاتی دەسەڵاتی فەیسڵ پاشای یەکەمەوە (الملک فیصل الاول 1921) وەهەروەها سەردەمی کۆماریی دەووڵەتی عێراق (1958) لەوسەردەمەوەو هەتا ئێستا دەسەڵاتی عێراق و عارەب چاویان هەرلەسەر شاری کەرکوک بووە کەئەکاتە هەشتاو حەوت (87) ساڵ پێش ئێستا ئەمە بێجگە لەوەی کەدەسەڵاتی توورک لەمێژە لەسەردەمی عوسمانلییەکانەوە هەتا ئێستا (1514/2008) چاوی داگیرکردنی لەسەر شاری کەرکوکە. ئەو دەسەڵاتە شۆڤێنیی و رەگەزپەرستە یەک لەدووا یەکانەی عێراق بەبەرنامەو پلان دانان عارەبیان لەباشووری عێراقەوە بۆ شاری کەرکوک هێناوە بەمەبەستی شۆرینەوەو سڕینەوەی هەموو بەڵگەنامەکانی کوردبوونی کەرکوک (تعریب) Ethnic Cleansing) بەتایبەت لەسەردەمی بەعسدا (1968/2003) وەهەروەها لەسەردەمی دەسەڵاتی (ئەیاد عەلاوی و ئیبراهیم جەعفەری و نوری مالکی) دا (2003/2008) هەمان کاری بەعارەب کردنی کەرکوک بەردەوام بووە. واتای ئەوەیە دەسەڵاتە شۆڤێنی و رەگەزپەرست و کۆنەپەرستەکانی یەک لەدووایەکی دەووڵەتی عێراقی چاوی پیسیان لەسەر ئەم شارە کوردستانی یە نەتروکاندوەو بەئاسانیش لێی ناگەڕێن بگەڕێتەوە سەر هەرێمی کوردستان بۆیە ئیبراهیم جەعفەری لە سایتی (العراقیة) دا لەبەرواری 13-08-2008 ی رۆژی چوارشەمە وتویەتی : کەرکوک شارێکی عێراقی یەو گفتووگۆی زیاتر هەڵناگرێت. دەستە خوشکی کەرکوک زۆرن کەبەعارەب و بەبەعسی (تعریب و تبعیث) کراون و دڵ و چاوی کوردستانن وەکو شاری خانەقی و مەندەلی و شەنگال و.. هتد. دەووڵەتی عێراق بەدرێژایی (87) ساڵی رابردوو سودی لەهەڵەو براکووژی و (fratricide) بیری تەسکی بەرژەوەندی تایبەتی و بەرژەوەندی پارتایەتی ناوخۆی گەلی کوردی بینیووە بۆیە لەدووای نەمان و روخانی بەعسی عارەبی بەناو سۆسیالیستی (2003) کە شیعە دەسەڵاتدارە تێیدا ئێستا سوودی لە شەڕی ساردی یەکێتی و پارتی بینیووە بۆ داگیرکردنی ناوچە کوردییەکان لەهەرێمی کوردستاندا وەکو کەرکوک و خانەقی و شەنگال و مەندەلی و.. هتد. کەچی دەسەڵاتی کوردی سوودی لەوە نەبینیووە کەدەووڵەتی عێراقی نوێی دووای سەدام کە ساڵی (2003 و 2004 و 2005) ە و بێ هێزە لەڕووی ئابووری و سەربازییەوە دەتوانرێت کاری باشی رامیاری یان سەربازی بکرێت بۆ هێنانەوەی ناوچە داگیرکراوە کوردییەکان بۆسەر هەرێمی کوردستان بەڵام نەکرا ئەویش لەبەر بەرژەوەندی پارتایەتی و کێ بڕکێ و جەنگی بەرژەوەندی خۆیی نێوان پارتە کوردی یەکان بووە هۆی لەدەست دانی گرنگترین ناوچەکانی ئابووری و ماکی کورد کە کەرکوک و خانەقی و دووای ئەو هەموو رەخسانی بوارو کاتەی کەلوواوە بۆ کورد لەکیس خۆمان دا ئێستا دێین شیووەنی بۆ دەگێڕین و دەسەڵاتی کۆنەپەرستی عێراقیش وەکو یاری بەهەستی کورد بکات و بابەتی (58) لادەبات و دەیگۆڕێت بۆ (140) و ئەویش بەبڕیاری کۆمەڵێک شۆڤێنیستی ناو ئەنجومەنی عێراق دەیگۆڕێت بۆ یاسای ژمارە (24) و لەشێوە کودەتایەکی رامیاری دەچێت و ئەم پلانەش بەسەرۆکایەتی (مەشهەدانی) دەبێت کەسەرۆکی ئەنجومەنی عێراقە ئەم کارەی لەوە دەچێت وەکو منداڵ بخەڵەتێنێت ئاوایە. بەڕاستی و دروستی لەبەرئەوەی کورد لەیەکەم ساتەکانی (1991/2003) کەدووجار کەرکوکی رزگارکرد بەخوێنی
پێشمەرگەپێشمەرگەو هەژارانی میللەتی کورد کەچی کەرکوکی نەخستە سەر هەرێمی کوردستان کەلەکاتێکدا هیچ دەسەڵاتێک لەبەغدا بوونی نەبوو کەئەوەشیان نەکرد دەبوایە هەر هیچ نەبێت یەکێتی و پارتی و پارتە وردەکانی تری کوردستانی بەکاری رامیاری و بەرنامەی جوان لەناو شاری کەرکوک و خانەقیدا و جێگەکانی تری داگیرکراومان دەتوانرا تورکومان و عارەب و ئاشووری و کلدان و مەسیحی و ئەوانی تریش بکرانایە بەدۆستی کوردو خۆیان دەسەڵاتی بەغدایان رەت بکردایەتەوەو دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەلی کوردیان هەڵبژاردایە بەڵام مخابن تاڕادەیەکی باش ئەویش نەکرا. بەداخەوە زیاتر لەسەدەیەک خەبات و تێکۆشان فێری کاری رامیاری و زانستی کاری رامیاری (العلم السیاسة) (Politics Science) بەرنامە داڕشتن و سەرنجی خەڵکی لەکاری باش و پێکەوە ژیانی بەرژەوەندی هاووڵاتی کوردو نیشتمان نەبووین.
لەسەردەمی پارتی بەعس و هاتنە سەرکاریان لەماوەی (4) چوار ساڵدا و بەناوی خۆماڵی کردنی نەوتی عێراق (التامیم النفط) لەدەست داگیرکەری ئینگلیز (1972) ناوی شاری کەرکوکیان گۆڕی بە ناوی (التامیم) و بۆ ئەوەی لەدوواڕۆژدا بیکەنە بەڵگەی تەوواوی عەربی و عێراقی بوونی ئەم شارەو بەتەواوی داگیری بکەن. هەوڵێکی شۆڤێنستی تری دووڵەتی عێراق ئەوەبوو هەڵستا بە گوڕینی ناوچەو نەتەوەی کورد (دیموگراف) مەبەست لەم زاراوەیەش گۆڕینی ناوچەکە بە ناوو نەتەوەوە لەکوردی یەوە بۆ عارەبی بەمەبەستی داگیرکردن بۆ نەوەی داهاتویان بۆ نموونە : گۆڕینی نەتەوەی کورد (Barter) بەعارەب و گۆڕینی ناوی ناوچەکان و گەڕەکەکانی کەرکوک لەکوردی یەوە بۆ عارەبی و گۆڕینی بیروباوەڕ لەکوردایەتییەوە بۆ بەعسێتی و (تعریب، تبعیس، تبعید) هێنانی هەزاران عارەب لەباشووری عێراقەوە لەبەسرەو ناسری یەو نەجەف و.. هتد بۆ کەرکوک و بەخشینی پارەو زەوی و موڵک و هەموو شتێکی ماکی بۆیان لەپێناو جێگیربوونیان لەکەرکوک و بەمەبەستی گۆڕین و داگیرکردنی شاری کەرکوک بۆ دوواڕۆژی خۆیان و نەتەوەی عارەب. لەبەرئەوەی ئەم شارە زۆر دەووڵەمەندە لەباری ئابووری یەوە بۆیە دەووڵەت و دەسەڵاتە یەک لەدووا یەکەکانی عێراق (1921/2008) چاویان تێ بڕیووەو بەئاسانی وازیان لێنەهێناوەو لێی ناهێنن. کەرکوک کوردستانە ئیدی دووژمن پێی خۆش بێت یان پێی ناخۆش بێت من دڵنیام دووژمن پێێ ناخۆش دەبێت بەڵام ئەم نووسین و بەڵگەنامانە خۆیان دەدوێن و لەکۆتاییدا هەموو ماڵێک دەگەڕێتەوە بۆ خاوەنی بنەڕەتی و راستەقینەی خۆی و داگیرکاری و بیری کۆنەپەرستی و شۆڤێنیستیش بۆکەس ناچیتە سەر. داگیرکردن و چەوساندنەوەو زووڵم و ستەمی تورکیاو ئێران و سوریاو عێراق و دەووڵەتە موسوڵمانەکانی کەنداوی عارەبیش هەتاسەر نابێت بەرامبەر بەمیللەتی کورد.
بابەتێکی تری گرنگ لەباسەکەماندا جێدەکەینەوە بۆ دەووڵەمەند کردنی وتارەکەمان و بەپێزکردنی مێژووی کوردو رەش کردن و پیشاندانی بیری دووژمنکارانەی دووژمنانی کورد ئەویش زووڵمێکی تری دەسەڵاتی عێراق دەسەلمێنێت بەرامبەر کوردو مرۆڤی عێراقی لەسەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا لەسەردەمی فەیسەل پاشای دووەم (الملک فیصل الثانی) کەئەویش ئاگادارکردنەوەی زۆربەی جولەکەکانی عێراق و بەتایبەت جولەکەی کەرکوک و خانەقی و بەغداو ناردنەوەیان بۆ ئیسرائیل لەدووای جەنگی جیهانی دووەم (1947) کەژمارەیان پتر لە شەش هەزار (6000) کەس دەبوو بەهۆی کێشەی فەلەستینەوە کەبیانویەکی زۆر نایاسیی و نامرۆیی بوو چونکە جولەکەی عێراق پەیوەندی نەبوو بەکاری رامیاری ئیسرائیل و فەلەستینەوە. ئەم بابەتی ناردنەوەیە زەرەرێکی تربوو لەگەلی کورد کەوت چونکە زۆربەی جولەکەکانی عێراق کوردبوون و بەوەش میللەتی کورد زەرەرمەندبوون لەباری ئابووری و مرۆیی و سەرژمێری یەوە چونکە زۆربەی زۆری جولەکەکانی عێراق بەتایبەت جولەکەکانی سلێمانی و کەرکوک و
خانەقینخانەقین و
موسڵموسڵ و شەنگال مخابن کوردبوون و دەووڵەمەندیش بوون. ساڵی (1973) دەووڵەتی عێراق عارەبی هاوردەی باشووری عێراقی بەرەو کەرکوک بەڕێ کردو زەوی و پارەو دەسەڵاتێکی زۆری پێدان و جێگەی ئەو کوردانەی پێ پڕدەکردەوە کە دەری دەکردن خەڵکی ناوچەکەش ناوێکی بۆ ئەو عارەبە هاوردانە دروستکردو پێیان دەووتن (دەهەزاری) چونکە دەسەڵاتی ئەوکاتەی بەعس بۆ هەر خێزانێکی هاوردە دەهەزار (10000) دینار پارەی عێراقی پێ دەبەخشین (دەهەزار دیناری عێراقی (چاپی سویسری) ساڵی (1973) دەکاتە (35000) سی و پێنج هەزار دۆلاری ئێستا). ئەوەی شایانی باسە بەدرێژایی هەشتاو دوو (82) ساڵ دژایەتی و رکەبەری و وێرانکردن و بەعارەب کردنی کەرکوک و ناوچەکانی دەوروبەری نزیکەی دووسەدوپەنجا هەزار (250000) کورد لەکەرکوک ماڵ وێران و دەرکراوە کەچی ئەنجومەنی عێراق بەدەنگدانێکی ناحەزانەو لەبەرواری (22-07-2008) دا بەئامادەنەبوونی زۆرێک لەئەندامانی ئەنجوومەن بڕیاری بابەتی (140) ی گۆڕی بە بابەتی یاسای ژمارە (24) کەهێشتا بەو هەموو زووڵمەی لەکەرکوک کراوەو ئەو هەموو کوردەی لێدەرکراوە رازی نابن بە هەڵبژاردن و دەنگدانی خەڵکی شاری کەرکوک بۆ چارەنووسی خۆیان ئەوە ئەوپەڕی فاسیستی و تاک رەووی یە لەبیری کۆنەپەرستی دەسەڵاتدارانی عێراقدا هەیەو بۆیە لە بەرواری (28-07-2008) دا خەڵکی بەشەرەف و ئازادیخوازی کەرکوک دەستیان کرد بەخۆپیشاندانی ئاشتی و نەک تەنها کەرکوک بەڵکو سەرتاپای کوردستان خۆپیشاندانیان کرد دژبە بابەتی ژمارە (24) بەڵام مخابن لەکاتی خۆپیشاندانی ئاشتیانەی خەڵکی کەرکوکی قارەمان خۆکووژێک خۆی تەقاندەوەو بیست و شەش (26) شەهیدو دووسەد (200) برینداری لێکەوتەوە کەبەڕاستی جێی نیگەرانی زۆربەی وڵاتانی جیهان بوو. دوابەدوای بڕیاری بەغداو خۆپیشاندانەکانی کوردستان ئەنجومەنی باڵای کەرکوک دەستەوەستان نەبوو بۆیە زۆر بوێرانەو زۆرکوردانە ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لەکۆبوونەوەیەکی نائاساییدا لەبەرواری 31-07-2008 ی کاتژمێر یەکی (1) پاشنیوەڕۆی هەمان بەروار بەبڕگەی سێ (3) بابەتی (مادە) ی دوو (2) ی یاسای ژمارە سیانزە (13) ی جێبەچێکردنی یاسای هەرێمەکان بۆ ساڵی (2008) بەزۆرینەی دەنگ داوای گەڕانەوەی شاری کەرکوکیان کرد بۆسەر هەرێمی کوردستان. وەکو یاسا وەکو دیموکراتییەت وەکو جێبەجێکردنی یاسای هەرێمەکان لە سیستمی فیدراڵییەتدا ئەو بڕیارەی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک زۆر یاسایی و بەجێ بوو بێجگە لەوەی زۆر بڕیارێکی شۆڕشگێڕانەو نیشتمان پەروەرانەبوو بڕیارێکی مێژوویی بوو بەڵام هەتا ئێستاو هەتا کاتی نووسینی ئەم وتارە کە بەرواری (25-08-2008) ە دەسەڵاتی ناوەند وەڵامی داخوازییە رەواکەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوکیان نەداوەتەوە. ئەوەی شایانی باسە و گرنگیدان بەکەرکوک و پیشاندانی بۆ دووژمنان کە ئەم شارە کوردستانەو وەڵامێکی ناڕاستەوخۆو وەڵامێکی تاڵ بۆ تورکیاو بەغدا ئەوە بوو کە کاک
مەسعود بارزانیمەسعود بارزانی لە (08-08-2008) دا سەردانی شاری باباگوڕگوڕی کردو سەردانەکەی ناولێنا (پەیامی ئاشتی و برایەتی) بۆ خەڵکی کەرکوک بەڵام لەڕاستیشدا ئەو سەفەرەو لەوکاتەدا زەنگێک و ئاماژەیەک بوو بۆ دووژمنان و بەپیرەوە چوونی داواکەی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بوو.
ووڵات و دەسەڵاتی تورکیا سەرسەختترین و دوواکەوتوترین دووژمنی گەلی کوردە ئەو نەک پێی رەوا نی یە مافی کوردەکانی باکوور بدات بەڵکو چاوی لەبەشەکانی تریشەو هەرێمی کوردستانی باشووریش بۆتە دومەڵی سەر دڵی و نزیکەی (2007/2008) بەبەردەوامی بۆردومانی خەڵکی سڤیلی
قەندیلقەندیل و باشووری کوردستان دەکات. دووژمنانی کورد هەموو چاویان بڕیووەتە کوردستان و بەتایبەت کەرکوک بۆیە تورکیا خۆی بۆنەگیراو سەردانێکی نهێنی کەرکوکیان کرد چوونەکەشیان بەم شێوەیە بووە.. سەردانی تورکیا بۆ شاری کەرکوک ساڵی (2006) بەبێ رەزامەندی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بووە تەنها لەسەر بانگهێشتی پارتێکی تورکومانی بووە ئەمەش بۆخۆی کارێکی نایاسایی و بێ رێزی یە بە هەیبەتی هەرێمی کوردستان و عێراق. تورکیا خۆی وانیشان دەدات کەدڵسۆزی تورکومانەکانە بەڵام ئەوکاتەی گەلی عێراق و کوردو تورکومان لەژێر زووڵم و رەزالەتی بەعسدا دەچەوسانەوە تورکیا لەکوێ بوو.؟. یان ئەو هەموو تەنگاوی و پەلەقاژێیەی تورکیا بۆ تورکومانە یان بۆ کەرکوکە.؟. یان کارەکە زۆر لەوە گەورەترەو دەترسێت کورد بیبات و بخرێتە سەر هەرێمی کوردستان و ئەوکات هیچ رێزو بوونێک بۆ تورکیا دانەنێت. یان دەسەڵاتی توورک شۆڤێنیستی و نەژاد پەرستی و رک و کینەو نایاسایی بەشیرەوە خواردووە.؟. تورکیا لەئەمڕۆ ناترسێت کەکوردستان هەمووی پارەخواردن و گەندەڵی بینەقاقای گرتووە بەڵکو لەسبەینێ دەترسێت کەسەربەخۆدەبێت و پەل دەهاوێت بۆ بەشەکانی تری کوردستان.. ئەو رۆژە دێت و خەووخەیاڵ و ئاواتی لەمێژینەمان دەبێتە ژیانێکی راستەقینە. سەرنج لەفاشیستی و بێ متمانەیی دووژمن بدەی بەئاسانی دڵ پاکی و نەزانی کاری رامیاری سەرکردەی کوردمان بۆ دەردەکەوێت. ئەوکاتەی عێراق لەگەرمەی تەپوتۆزی شەڕدا بوو لەگەڵ شەڕی ناوخۆ (civil war) (دەسەڵات و سەدرییەکان) (2003/2004/2005) فرسەتێکی باش بوو بۆ کورد خۆی بەدەستی خۆی کەرکوکی ببردایەو لەوکاتەدا دەووڵەت لاوازبوو لەباری ئابووری و سەربازیدا نەیدەتوانی هیچ بکات بەڵام کورد فێری کاری رامیاری و بەڕێوەبردن نابێت تەنها لەیەک کاردا زرنگ و چالاکین ئەویش بەرامبەر بەیەکترو بەرژەوەندی تەسکی پارتایەتی. ئێمەی کورد ئەگەر بەهێزی سەربازی ئەوەمان نەکردوو بەهەڵەمان دەزانی لەڕاستیدا ئەو بیرکردنەوەیە خۆی هەڵەبوو دەنا وڵات و خاکی خۆت ئەمڕۆ بیبەیت لەسبەینێ باشترە. بەداخەوە چاوەڕێی دەسەڵاتی ناوەندبووین خۆی کەرکوکمان بداتێ هەرگیز کورد چاوەڕێی ئەوە نەکات دووژمن خۆی خاک و ئاوی کوردستانی بداتەوە بەپێچەوانەوە ئاواتی دووژمنانی گەلی کورد ئەوەیە نەتەوەی کوردیش نەهێڵێت. پێویستە کورد لەمەودووا بەبیروهۆشێکی رامیاری و بەرژەوەندیانە بیربکاتەوەو خەڵکی هۆشیارو رامیارزان لەخۆی کۆبکاتەوەو بڕیاری رامیاری چارەنووس سازی گەورە بۆ میللەتی کورد بدات. (ئەنتۆنی داماتۆ) یاساناس و گەورە نووسەری ئەمریکی دەڵێت : کورد پێویستە بڕیاری سەربەخۆیی خۆی بدات (independence) لەباشووری کوردستان و ناوچەیەکی نزیک لەموسڵ بدات بەئەمریکا بۆ ئەوەی پارێزگاری لێبکات چونکە بەگەڕانەوەی هێزی ئەمریکا بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا خۆی کورد لەم بارە ناهەمووارەیدا بێت دووژمنانی دەیخۆن.
[1]