یەکەم ناحیەی قەزای کۆیەیە، بەدووری(23)کیلۆمەتر لەباشوری قەزاکە لەکەناری لای ڕاستی(زێی بچووک) هەڵکەوتووە،کە وەک دیاردەیەکی سروشتی لەناحیەی(شوان) وناحیەی(ئاغجەلەر)ی قەزای چەمچەماڵی جیادەکاتەوە،لەوپەڕی باشوری خۆرهەڵاتی پارێزگای هەولێرە بەدووری(58)کیلۆمەتر، لەباکوریدا ناحیەی (ناوەند)ی قەزای کۆیە و لەخۆرهەڵاتی ناحیەی(ئاشتی)و لەخۆرئاوای ناحیەی(سێگردکان) ولەباکوری خۆرئاوایی ناحیەی(شۆرش)سنوری داوە،تەقتەق خاڵی بەیەکگەیاندنی هەرسێ پارێزگای کەرکوک وهەولێروسلێمانی-یە.
37فەرمانگەی جۆراوجۆری خزمەتگوزاری و کارگێری و 22قوتابخانەوخوێندنگەی بنەڕەتی وئامادەیی و باخچەی ساوایانی تێدایە، لەگرنگترین فەرمانگەکانی(بەرێوەبەرایەتی ناحیەوسەرۆکایەتی شارەوانی و فەرمانگەی ئاو و دابەشکردنی کارەبا و خانەی داد و دادنوس وبانک وتێبینەرایەتی تۆمارکردنی خانوبەرەونەخۆشخانەی تایپ ئەی 50قەڕەوێلەیی و...تاد).
تێکرایی سنوری ناحیەکە لەمڕۆدا 474کیلۆمەترچوارگۆشەیە و 22گوندی بەسەرەوەیە.
ناوی تەق تەق لەچیەوە هاتووە؟
دوو بیروبۆچونی سەرەکی لەسەر ناوی تەقتەق هەیە:
یەکەم:دانیشتوانی ڕەسەنی شارۆچکەکە دەلێن لە(تاک تاک)ماڵەوە هاتووە، واتە تاق تاق لێرەو لەوێ هاتوون و نیشتەجێبوون.
دووەم: بیروای دووەم پێی وایە تەقتەق ناوێکی سروشتییە و پەیوەستە بەخاک-ی ناوچەکە، کە زەوییەکی بن بەردو ڕەقە، و ووشەی تەقتەق لەزمانی کوردی واتە(زەوی بەردینە) هەریەک لە(جەمال بابان) لەکتێبی(ناوی شارەکانی عێراق) و(ئاراس ئیلنجاغی) لەکتێبی(تەقتەق، پەلکەزێرینەی کەنار زێی بچووک) پەسندی ئەم بیروبۆچوونەیانکردووە، وەک شاعیری مەزن(گۆران) لە دێرە شیعرێکی وەسفی سروشتی هەورامان دەلێت:
ناو ڕێگا(تەق تەق) لا ڕێ بەردی زل
کەهێشتا گەردوون پێی نەداوە تل
مێژووی تەقتەق ویەکەکارگێرییەکەی
مێژووی شارۆچکەی تەقتەق وەک ئاوایی و ئاوەدانی مێژووەکی کۆنی هەیە و بۆ سەرەتای سەدەی حەڤدەیەم(1600)زایینی دەگەرێتەوە، چونکە تەقتەقی ئەمڕۆ بەسێ قۆناغی جیاجیاوە تێپەڕی کردووە، یەکەم قۆناغی لەگوندی(کوچک نەخشینە)ەوە بووە، دووەم قۆناغی لەگوندی(کەڵەکچن)ەو ئینجا سێیەم قۆناغی (تەقتەق)ی ئەمرۆیە و سەرچاوە لەو ڕووەوە کەم بەدەست دەکەوێت تەنها گۆتەو گێرانەوەی پشتاو وپشتە.
سەبارەت بەمێژوی یەکەی کارگێری لەنیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەم(1850-1900)، فەرمانگەی(ڕێژە)ی کۆکردنەوەی باج وسەرانەی عوسمانیەکان و بنکەی جەندرمەوزەفتیەی لێبووە، چونکە لەکۆنەوە ناوچەیەکی ترانزێت بووە بۆ بەرووبومەکانی پشدەروبیتوێن وکۆیەو هەولێرلەرێگەی ئاوی زێی بچووکەوە بۆکەرکوک و بەغداد گوازراونەتەوە لەرێگەی دوبەوقەیاغەوە،دوای هاتنی ئینگلیزساڵی 1918بایەخی(تەقتەق)لەرووی کارگێرییەوە زیادیکردووە بەتایبەت دوای ڕاپۆرتە کارگێرییەکانی ناوچەکانی کەرکوک لەنێوان ساڵانی(1918-1919)کە لەلایەن یارمەتیدەرانی ئەفسەرەسیاسیەکانەوە کە بەحاکمی مەدەنی ناسرابوون،پێشکەش دەکران،(کاپیتان های) حاکمی مەدەنی هەولێر لە 15-12-1918گەیشتۆتە کۆیە و (حەماغای گەورەی غەفوری) کردووە بەقایمقامی کۆیە و (عەبدوللا ئاغای حەوێزی) کردووە بە بەرێوەبەری ناحیەی تەقتەق.
تاوەکو 2-10-1986وەک یەکەی کارگێری بەرێوەبەرایەتی ناحیە بووە ولەوبەروارە بەبریارێکی سیاسی پارێزگای هەولێر کراوەتەوە بەگوند بەناوی(گوندی عەزیزیە)،تا دوای ڕاپەرینی 1991و دامەزراندنی حکومەتی هەرێم هەربە گوندێکی ئیداری مایەوە تا بریاری ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی هەرێمی ژمارە(1/1/3/415)ی 20-6-1995کرایەوە بە بەرێوەبەرایەتی ناحیەو(کاکەخان نەسرەدین ئەمین) بووە یەکەم بەرێوەبەری ناحیەی تەقتەقی حکومەتی هەرێم.
هەڵکەوتەی جوگرافیای تەقتەق
1- شوێنی گەردونی و ئاووهەوایتەقتەق
دەکەوێتە نێوان بازنەی پانی(35-36)پلەی باکوری نیوەگۆی زەوی و نێو هێلی درێژی (44_45)ڕۆژهەڵاتی زەوی، هەرچەندە بەشێکە لەتێکرای ئاووهەوای ناوچەکە، کە ئاووهەوای هەرێمی دەریای ناوەڕاستە، بەڵام ئەوشوێنە گەردونیەی تەقتەق لەهەرێمی کوردستاندا ئاووهەوایەکی ڕاگوێزراوی نێوان گەرمێن و کوێستانی پێبەخشیووە،لەناوچەی بارانی نیمچە مسۆگەردایە و باران بارینی ساڵانەی لەنێوان(200-500)ملم دایە،هاوینی گەرم و ووشکەو زستانیشی فێنک وباراناوییە.
2- تۆبۆگرافیای تەقتەق
پێکهاتەی ڕووی تەقتەق کەوتۆتە ناوچەی زورگانەوە، 60%ی ڕووبەرەکەی گردۆلکە و زورگانە و38%دەشتی زێکردی کەناریەو2%شاخاوییە،سنوری ناحیەکە بەهێلی کانتۆری بەرزییەکەی(350-750)مەتر لەئاستی دەریاوە بەرزە و بەرزترین لوتکە چیای(تەکەڵتو)ە کە 810مەتربەرزە و دواترچیای(گۆرقەرەج)ی زێدی گەورەشاعیری کورد(حاجی قادری کۆیی)یە بەدووری(3)کیلۆمەتر لەخۆرئاوای تەقتەق بەبەرزی(710)مەتر لەئاستی ڕووی دەریاوە،هەروەها هەردوو بانۆکەی(تاڵەبانی گەورە وئیلنجاغی گەورە) لەباکوری خۆرئاوای تەقتەق-ە کە بەرزیان لەنێوان(400-500)مەترە لەرووی دەریاوە بەهەزاران دۆنمی دێمەکاری پشتاودەبن و وە لەباکوری خۆرئاوادا هەردوو ڕووبارۆچکەی وەرزی(کۆیە)و(داربەسەر)پێدا گوزەردەکات و لەنێوانی گوندی(کانی لەلە)وگوندی(ئۆمەرگومبەت)دەرژێنە زێی بچووکەوە،جگە لەگوزەرکردنی زێی بچووک لەباشوریدا و بەهۆشیەوە هەزاران دۆنمی دەشتی زێکردی دروستکردووە کەسەرچاوەی کشتیاری وبژێوی دانیشتوانی سنورەکەیە.
باری ئابوری تەقتەق
بەگوێرەی ئامارێکی فەرمی وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ڕێکخراوی یونسێف لەمایسی 2001ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەی تەقتەق و گوندەکانی دەوروبەری(24254)کەس بووە،بەداخەوە ئامارێکی تازە لەسەر ئەو شارۆچکەیە نیە سەبارەت بەتوانامرۆڤیەکانی شارۆچکەکە لە ئێستادا، بەڵام لەبواری ئابورییەکانی تری وەک سامانی ئاژەڵی و بەروبومی کشتوکاڵی نزیکەی 10هەزار سەرمەروبزن ونزیکەی 3هەزار ڕەشەولاخی تێدا بەخێودەکرێت و 74حەوزی بەخێوکردنی ماسی و 34پڕۆژەی بەخێوکردنی پەلەوەری تێدایە، هەروەها لەکەرتە کشتوکالیەکاندا لەبەراوەکاندا ساڵانە زیاتر لە 1000تۆن سەزەواتی زستانە وهاوینەی وەک تەماتەوخەیارو کود وبامیە وبیبەروشوتی وکاڵەگ بەرهەم دەهێنرێت،جگە لەبەرهەمهێنانی دانەوێلەی گەنم وجۆ لە زەوییە پشتاوەکانی سنورەکە، هەروەها میوەکانی هەناروهەنجیروقەیسی وترێ ومزەرەمەنی لەسنورەکە ڕەزوباخیان هەیە و جگە لەدارستانە چێنراوەکانی بەشی ڕەزگەری ودارستانی هۆبەی کشتوکاڵی تەقتەق.
سەبارەت بەرووەکی سروشتی بەهۆی زێی بچووکەوە هەزاران دۆنمی کەناراوی بووە بەلێرەوارو بێشەلان ودارستانی چڕی داربی و پەرک وتوتڕک وگەز،وە لەناوچە زورگان وچیایەکانی گۆرقەرەج وتەکەڵتوو درەختیلەی وەک داربەلالوک وگێوژومۆردوترش، هەروەها پوش وپەلاش وپاوانی پاوانەکانی سنورەکە گرنگترین درخت و پۆشاکی ڕووەکی سنورەکەن.
سامانە سروشتیەکانی تەقتەق ئەوەی تا ئێستا پەیپێ براوە بریتیە لەسامانی کانزای نەوت وگازی سروشتی و کەرەستەی خانوبەرەی غەسالەکانی کەنار زێی بچووک وئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی کەبنەمای سەرەکین بۆ پیشەسازی وگەشەکردنی لەداهاتوودا.
باری کۆمەڵایەتی و ئاینی تەقتەق
لەشارۆچکەی تەقتەق دانیشتوانەکەی هەمووی موسلمانن و لەسەرمەزهەبی ئیمامی شافعین ولە6گەرەکی شارۆچکەکەدا 8مزگەوتی تێدایە،لەساڵی 2001ژمارەی دانیشتوانەکەی (24254)کەس بووە و ژمارەی نێر تەنها(4)کەس لەژمارەی مێ کەمتربووە، ژمارەی نێر(12125)کەس بووە و ژمارەی مێ-ش(12129)کەس بووە،ژمارەی دانیشتوانی شاریش زۆرتربووە لەگوندنشینانی، چەقی تەقتەق (15001)کەس بووە وگوندنشینانی(9253)کەس بووە.
پڕۆژە خزمەتگوزارییەکانی تەقتەق
لەگەڵ گەڕانەوەی بەرێوەبەرایەتی ناحیەی تەقتەق لەساڵی 1995ەوە تا 2012بەسەدان پڕۆژەی جۆراوجۆر خزمەتگوزاری لەناحیەکە بونیاتنراوە، هەر لەماوەی نێوان ساڵانی (2000-2012) زیاتر لە 18فەرمانگەی نوێ لەشارۆچکەکە کراوەتەوە وەک(تاپۆ وبانک ودادگا ودارایی وگواستنەوە وکتێبخانە وچاودێری کۆمەڵایەتی وخانەی ڕۆشنبیری مناڵان وهۆلی سیمناروکۆبونەوە وبنکەکانی پۆلیسی هاتوچۆودارستان وبەرگری شارستانی وسەنتەری لاوان وڕۆشنبیری و نەخۆشخانەی 50قەرەوێلەیی و...تاد).وەهەروەها لەبواری گەشتوگوزارەوە گازینۆی گەشتیاری تەقتەق وکۆرنیشی کەنارزێی بچووک وە لەبواری دابەشکردنی کارەبا وێستگەیەکی 11/33کەی ڤی 32مێگاواتی تێدا دروستکراوە.
11قوتابخانەی بنەڕەتی و 5ئامادەیی و4خوێندنگەی ئێواران و2باخچەی ساوایانی تێدایە ولەساڵی خوێندنی 2011-2012 نزیکەی 7هەزار قوتابی وخوێندکاروساوای تێدابووە.
ناوی بەرێوەبەری یەکە کارگێرییەکانی تەقتەق
1-عەولڵا ئاغای حەوێزی 1-1-1919
2-مەلا ئەحمەد ئاغای غەفوری
3-فەتحوللائاغای حەوێزی
4-عەبدولفەتاح ئاغای عەبدولڵا
5-بەهجەت ئاغای حەوێزی
6-موحەمەد ئەمین ئەحمەد زەکی1931-1932
7-شێخ یونس خانەقا 1946
8-شێخ فازڵ تاڵەبانی 1948-1951
9-ئیحسان جەمال موحەمەد تاڵەبانی 1959
10-عەلی حەمادی
11-بوڕهان سلێمان
12-رەئوف حیکمەت
13-کەمال عەلەمدار
14-مەلا ڕەشید
15-شێخ نوری شێخ ساڵح
16-عەلی عەزیز بەڕانی
17-سامی ئەسعەد نائب
18-قەحتان محەمەد
19-سەدام شێخ حلاوی
20-مومتازبیلال
21-محەمەد پاشای دزەیی 1970
22-خدراغای بلباس
23-حەسەن هادی سلێمان 1979
24-سەباح محێدین
25-ئەبوئەحمەد1985
26-ملازم لەتیف بەغدادی
27-کاکەخان نەسرەدین ئەمین 1995-2000
28- حاکم ساڵح محەمەد کلێسەیی 2000-2001
29-کاکەخان نەسرەدین ئەمین 2001-2010
30-حاکم فاتح حوسێن حەمەدەمین(4-7-2010/10-2-2013)
3-سەرکەوت عەزیز ڕەسول لە 10-2-2013ەوە
ڕوواڵەتە دیارەکانی شاڕۆچکەی تەقتەق
1- کێلگەی نەوتی تەقتەق 1959-2013
2- پردی تەقتەق1954-1958
3- گردی ساتوقەڵای شوێنەوار3200پ.ز
4- چیای گۆرقەرەج زێدی حاجی
5- زێی بچووک شادەماری ژیان وئاوەدانی تەقتەق
6- گازینۆی گەشتیاری تەقتەق
7- پارکی سایەی گەشتیاری
بۆزانیاری زیاتر لەسەر شارۆچکەی تەقتەق سەرچاوەی:ئاراس ئیلنجاغی، (تەقتەق، پەلکەزێرینەی کەنار زێی بچووک) چاپخانەی لەیاد، سلێمانی،مایسی 2007بخوێنەوە