نووسەر: حسن بارام
بڵاوکار: کۆمەڵەی ڕوناکبیری کەرکووک
چاپی یەکەم 2007
راگواستن و سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و ئەنفال و جینۆساید و کیمیاباران بەشێکن لەسامناکترین و پڕ سوێترین و کارەساتترین ڕوداو، کە بەدرێژایی مێژو دژی نیشتیمانە پەرت و گەلە پەژموردەکەمان ئەنجامدراون، له و مێژوەدا ئەگەر ڕۆژە تاڵەکانی ساڵانی هەشتاکانی سەدەی بیستەم بخوێنینەوە و بیر خۆمانی بێنینەوە، ئەوە لە نێو زامەکانی نیشتیماندا، ئەنفال زامە قوڵەکەی سەرجەستەی تاکی کورد سەر لە نوێ ئەکولێتەوە.
لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی بەعسیەکاندا بە سەرۆکایەتی سەدام حسین و سەرکردایەتی مەیدانی لیوا ڕوکن سوڵتان هاشم کە له و دەمەدا وەزیری بەرگری بوە، هێزە سەربازیەکان و بەعسیە چەکدارەکان و کوردە جاش خەفیفەکان کە بە فەرماندەیی موستەشارە خۆفرۆشەکان لە فەوجەکانی بە ناو بەرگری نیشتیمانیدا ڕێکخرابون، لە(شوبات تا ئەیلولی ساڵی1988) لە گەرمیان و لە کوێستانەکانی نیشتیماندا، لە بازنەکانی شاڵاوەکانی ئەنفالدا بەدڕندانەترین شێوە هێرشی سوتاندن و ڕوخاندن و وشککردن و گرتن و کوشتن و کاولکاری و تاڵانکاریان ئەنجامدا، لەنیوە شەوێکی شوباتی 1988دا لە تاریکی شه و و لێزمەی باراندا گوندەکانی دۆڵی جافایەتی بە دەنگی ناڵه و زرمەی ڕاجیمە بە ئاگا هاتنەوە، ئەمە یەکەم تەقەی یەکەم قۆناغی شاڵاوەکانی ئەنفال بو، کە بەعسیەکان لە پێدەشت و دۆڵ و چیاکاندا لە نزیکترین ئاوەدانی لە ناوەندی شارەکانەوە تا دورترین ئاوەدانی، لە تەواوی ناوچەکانی سۆرانی مەڵبەندی کوردایەتی و خەبات و تێکۆشانەوە تا دوا تەقە لە دەڤەری بادینانی دڵڕفێن و خۆڕاگرەوە، بە هەشت قۆناغی یەک لە دوای یەک مێژویەک لە دڕندانەترین شاڵاوی وەحشی گەرانەیان لەدژی کورد بونمان تۆمارکرد، لە هەشت مانگی ئەنجامدانی ئەنفالدا سەدان گوند و هەزارەها خانو و سەدەها قوتابخانە و مزگەوت و نەخۆشخانە خاپور و وێران کران، ئەمە جگە لەسوتاندنی ڕوبەرێکی بەرین لە ڕەزو باخ و لەوەڕگا و زەوی دێم و بەراو، تەقاندنەوەی ئەستێڵ و کارێز و بیرو کانیەکان، هەروەها هەزارەها سەر مەڕو ماڵات بەتاڵان چون لە هەمو ئەمانە زیانبارتر شەهید بون و گرتن و بێ سەرو شوێن بونی هەزارەها خێزانی ئه و ناوچانەبو، کە چارەنوسیان تا ڕوخانی ڕژێمی بەعسیەکان بە نادیاری مابویەوە، لە ساڵی 2003 بەدواوە خەم و ئازارەکانمان لێره و لەوێ لە زیندانی نوگرەسەلمان و بیابانەکانی عەرعەرو ناوچە چۆڵەوانەکانەوە، ئێسک و پروسک هاواریان کرد، نێر و مێمان لەمنداڵەوە تا گەورەمان، باتەی لاستیک وجل و بەرگمان شایەتحاڵن که ئێمە ئەنفال کراوانی نیشتیمانی کوردانین.
هۆکار و ئەنجامەکانی ئەنفال
حکومەتی عێراق بەهۆی بون و بەردەوامی جەنگی لەگەڵ (کورد و ئێران) بوە هۆی چۆڵکردن و وێرانکردنی زیاتر لە 4500 گوندی کوردستان، ڕژێمی بەعس بەمەبەستی نەهێشتنی شوێنی حەوانەوه و داڵدەی پێشمەرگە، سیاسەتی زەوی سوتاو (ارض المحروقە)ی بەکارهێنا، بەعسیەکان لە سیاسەتی سوتماک کردنی خاک دا، بەتایبەتی لە سەروبەندی ئەنفالدا، بە پیلانێکی نەخشە بۆ کێشراو ئەوەندەی بۆی کرا خاکی بە پیتی دەکرد بە شوێنی نیشتەجێبون یان ئۆردوگای سەربازی یان کێڵگەی بە مین چێنراو، بەعسیەکان مەبەستی درێژخایەنیشیان لە ڕاگواستنی گوندەکاندا هەبوە، هەر لە داهێزرانی (کەلەپورو ڕۆشنبیریی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی نەتەوەیی و میللیی گەلی کوردستان) و کاریگەری لە ژێرخانی ئابوریمان بەئاراستەی نەمانی کەرتی کشتوکاڵی، تا نەتوانین پشت بە خۆمان ببەستین، هەروەها بەخڕکردنەوەی خەڵکی کورد لە نێو ئۆردوگا زۆرە ملێیەکاندا، گەلێکی بێکاری هێنایەبون کە گرنگترین هەوڵی حکومەت لە ناو ئۆردوگاکاندا دابڕانی گەلی کوردبو لە زەوی و خاکەکەی و کاڵکردنەوەی ئینتیمای نەتەوەیی و وەلائی نیشتیمانی بو.
مانەوە و بەردەوامدان بە کاریگەریەکانی ئەنفال
ئەنفال بە تەنها پرۆسەیەکی لە ناوبردن و جینۆسایدی تاکی کورد نەبو،بەڵکوپرۆسەیەکی نەخشە بۆ داڕێژراو و گشتگیربو، لەڕوی دەرونیەوە تێکشکاندن و ترساندنی کەسایەتی تاکی کوردبو، لەڕوی کۆمەڵایەتیشەوە لە ناوبردنی بەها و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان بو، لەڕوی ئابوریشەوە تێکدان و وێرانکردنی ژێرخانی ئابوری بو. کە تائیمرۆش کاریگەرییە خراپەکانی ڕاگواستن لە بوارەکانی (دەرونی و کۆمەڵایەتی و ئابوریەوە) ئاشکرا و دیارو بەرچاون.
پێش ئەنفال هێزی کار لەخاکی بە پیتی کوردستاندا توانیبوی ئابورییەکی خۆبژێوی و پشتیوانیەکی بە هێزیش بۆ شۆڕش دابینبکات، لە دوایی ڕاپەڕینی بەهاری 1991 کە ئەرکی گەڕانەوەی بەرهەمهێنەرانی گوندنشین هاتە پێش، پێشبینی تاکی کوردی بو کە خاوەنکارە بەرهمهێنەرەکان (کە کرابونە بێکار ببونایەتەوە بە کەسی بەرهەمهێنەر، بەڵام بە هۆی نەبون و کارانەبونی بەرنامەیەکی تۆکمە بە ئاوەدانی لە پێناو بوژانەوەدا (هەنگاوەکانی دەستپێکردنی ئاوەدانکردنەوە لەلایەن گوندنشینان و بەهاوکاری ڕێکخراوە خێرخوازەکان و بەسودمەند بون لە بڕیاری 986 (نەوت بەرامبەر بە خۆراک) بە ڕێژەیەکی مژەدەبەخش سەرکەوتو نەبون، خەونەکانی گەڕانەوە و باشتر ئاوەدانکردنەوە نەهاتنە دی، دەرئەنجام دوبارە گوندەکان بەره و چۆڵی چونەوە، ئەم جارە ڕاگواستنێکی زۆرە ملێ نەبو لە لایەن دوژمنەوە، ئەفسوس لە ژێر سێبەری حکومەتی هەرێمداو لە ئەنجامی نەبونی بەرنامەیەکی هەمەلایەنەی (ئابوری و ئاوەدانیی)، دیاردەی کۆچ بەردەوامی پێدراو بەردەوامیش لە پەرەسەندندایە، ئەگەر لە ساڵانی 1991 تا 2003 دەسەڵاتداران حەقێکی ناحەق بە خۆیان بدەن کە سەرکەوتوانە ئه و سەردەمه پڕ لە دژایەتی و نەهامەتیانەیان تێپەڕاند، ئەوە لە 2003 بەدواوە دەبو حکومەت بە دوای دروستکردنی هەیبەتی خۆیەوە بوایە، نەک لەبری بنیادنانی ژێرخانی ئابوری بە (موچە خۆرکردنی کۆمەڵگا و بەرهەم هێنانی هەزاران بێکاری شاراوە و پشتگوێخستنی کەرتە بەرهەمبەخشەکان و بەردەوامیدان بە لەکارخستنی تواناکانی کار و ئاوەداننەکردنەوەی گوندەکان) بەدەوامی بدرایە بە ئامانجە درێژخایەنەکەی ئەنفال.
ئەوەی لێرەدا خستمانەڕو گێڕانەوەیەکی خێرای ئه و کارەساتە و ئەنجام و هۆکارو کاریگەریەکانی بو، بەداخەوە سەرەڕای تێپەڕینی چەند دەیەیەک بەسەر ئه و کارەساتەدا هێشتا شوێنەواری ئه و کارەساتە بەزەقی و ئاشکرا بەسەر کەس و کاری قوربانیانی ئەنفال و ناوچە ڕاگوێزراوەکاندا دیارە. هێشتا هەلی کار وەک پێویست له و ناوچانە نەڕەخسێنراوە.هێشتا گشت سەرانی تاوانبارانی ئەنفال نەبراونەتە بەردەم دادگاکان.
بەهەر حاڵ هێشتاکان لە خەمی کاریگەریەکانی ئەنفالدا زۆرن و بە حکومەتێک کە لە خەونی سالارێتی حیزبدا بێت و خەمێکی بۆ ئێستاو ئایندەی هاوڵاتیان نەبێت چارەسەر ناکرێن، دوا وتەشم نەفرەتە لە شاڵاوی دڕندانەی (ئەنفال) که مێژویەکی ڕەشی لەڵاپەڕە سپیەکانی مرۆڤایەتیدا تۆمار کرد.