رووداو- هەولێرهەولێر
بەپێی توێژینەوەیەک کە لەلایەن پزیشکێکی کوردەوە کراوە، خێرایی تووشبوون بە شێرپەنجە بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بۆیە ئەو پزیشکە هۆشداریی دەدات لەوەی ئەگەر پێش بەو نەخۆشییە نەگیرێ، دوای سێ ساڵی دیکە نیوەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لەبەردەم مەترسیی تووشبووندا دەبن بەو نەخۆشییە.
توێژینەوەکە لەلایەن د.کارزان محەمەد بە هاوکاریی تیمێک لە پزیشکانی ئەمریکی، لە ماوەی دوو ساڵدا لە کوردستان و عێراقعێراق کراوە و تایبەت بووە بە ڕێژەی شێرپەنجە لە کوردستان و عێراق و پاشان لە جۆرناڵی زانستی (JAMA oncology) بڵاوکراوەتەوە. دکتۆر کارزان دەڵێت لەو توێژینەوەیەدا ژمارەی ترسناکیان دەستکەوتووە.
لەوبارەوە دەڵێت: عێراق لەو وڵاتانە نییە کە زۆرترین شێرپەنجەی تێدایە، بەڵام لەو وڵاتانەیە کە شێرپەنجە بە خێرایی تێیدا بڵاودەبێتەوە، بە جۆرێک ئەمساڵ ڕێژەی خێرایی تووشبوون بە شێرپەنجە بەراورد بە ساڵانی نەوەتەکان 35% زیادی کردووە. ئەو توێژەرە هۆشداری دەدات و دەڵێت: ئەگەر تووشبوون بەو خێراییە بڕوات، لە ساڵی 2020 نیوەی دانیشتووانی عێراق لەبەردەم مەترسیی تووشبوون بە شێرپەنجەدا دەبن.
ئەوەی بەلای ئەو پزیشکەوە لە کوردستان مایەی شۆک بووە، ڕێژەی تووشبوونی ئافرەتە بە نەخۆشییەکە و دەڵێت: لەماوەی شەش مانگدا ژمارەیەکی زۆر ئافرەت تووشی شێرپەنجە بووبوون، زۆربەیان تووشی شێرنجەی مەمک و شێرپەنجەی منداڵدان بووبوون. بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە شۆک بوو، 25%ی ئەو ئافرەتانەی بەو دوو جۆرە شێرپەنجەیە مردوون، سەرەتا شەرمیان کردووە بە کەسوکاریان بڵێن ئازار لە مەمک یان لە منداڵدانیاندا هەیە.
سەبارەت بە زۆرترین جۆری ئەو شێرپەنجەیەی لە کوردستان بڵاوە، د.کارزان دەڵێت: لەنێو ئافرەتاندا زۆرتر شێرپەنجەی مەمک و منداڵدان، لەنێو پیاوانیش زۆرتر شێرپەنجەی سییەکان بڵاوە.
بە گوتەی ئەو توێژەرە، زۆرترین حاڵەتەکانی تووشبوون بە نەخۆشیی شێرپەنجە لە سلێمانیسلێمانییە، بەڵام تووشبوون بە نەخۆشییەکە لە پارێزگای دهۆکدهۆک زۆر خێرایە، بە جۆرێک لە ماوەی شەش ساڵی ڕابردوودا 50% زیادی کردووە.
ئەوەی بەلای ئەو گرووپە توێژەرەوە مایەی مەترسی بووە، جۆرە شێرپەنجەیەک بووە لە نێو منداڵان. د.کارزان دەڵێت لەنێو منداڵاندا شێرپەنجەی خوێن بڵاوە. 3.8%ی منداڵان تووشبووی ئەو شێرنجەیەن یان مەترسی تووشبوونیان لەسەرە.
لە ئەنجامی توێژینەوەکە دەرکەوتووە ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە عێراق زیاترە بەراورد بە هەرێمی کوردستانهەرێمی کوردستان، بەڵام کوردستان وەکو جۆری تایبەت بە نەخۆشییەکە سەرنجڕاکێشترە. د.کارزان دەڵێت لە شارێکی وەکو سەماوە تێبینیمان کرد زۆرتر شێرپەنجەی پێست لەنێو منداڵان بڵاوە، لە بەغداش زۆرتر شێرپەنجەی قۆڵۆن و گەدە بڵاوە.
لە توێژینەوەکەدا ئاماژە بە هۆکارەکانی تووشبوون بە شێرپەنجە نەکراوە، د.کارزان لەو بارەیەوە دەڵێت هۆکار زۆرن بۆ تووشبوون بە شێرپەنجە، بەڵام لە کوردستان هیچ توێژینەوەیەک لەسەر هۆکاری تووشبوون نییە، ئێمە پێویستمان بە سەنتەرێک هەیە لە کوردستان کە کۆمەڵێک توێژەر کاری تێدا بکەن، بۆ ئەوەی هۆکارە سەرەکییەکەی تووشبوون بە شێرپەنجە دەستنیشان بکەن.
ئێستا د.کارزان و هاوکارەکانی پرۆژەیەکیان بۆ ئەوە لەبەردەستە و سەرقاڵی دامەزراندنی سەنتەرێکی تایبەتن بە دەستنیشانکردنی شێرپەنجە و هۆکارەکانی تووشبوون بەو نەخۆشییە.
د.کارزان گومانی لەو توێژینەوانە هەیە کە لە کوردستان دەکرێن و دەڵێت زۆربەی ئەو توێژینەوانە هی ئەوە نین پشتیان پێ ببەستی، چونکە لەلایەن دەزگایەکی زانستیی متمانەپێکراوەوە نییە.
ئەو دەڵێت لە کوردستان چارەسەری شێرپەنجە بەشێوەی ستوونییە، لە کاتێکدا دەبێ تۆ بەشێوەی ئاسۆیی ڕووبەڕووی ئەو نەخۆشییە ببیتەوە، ئەویش بە دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی تووشبوون و پشکنینی پێشگیری لە نەخۆشییەکە.
لە هەرێمی کوردستان ئەو نەخۆشییە تاوەکو ئێستا بە نەخۆشییەکی چارەسەرنەکراو سەیر دەکرێ، بەڵام ئەو پزیشکە دەڵێت شێرپەنجە چارەسەری هەیە ئەگەر زوو دەستنیشان بکرێ: زۆر نیشانەی سەرەتایی تووشبوون بە شێرپەنجە لە پلازمای خوێن و تیشک دەدۆزرێتەوە. کە ئەو نیشانانەت دەستنیشان کرد دەتوانی بە چارەسەری کیمیایی بە چەند دانیشتنێک چارەسەری بکەی.
سەبارەت بە چارەسەری کیمیایی کە ئێستا لە کوردستان بۆ چارەسەری نەخۆشییەکە بەکاردێت، ئەو پزیشکە دەڵێت بەپێی هەموو ئەو توێژینەوانەی لە جیهاندا کراون، 97%ی بەکارهێنانی دەرزی کیمیایی چارەسەر نییە، ئەگەر زوو نەخۆشییەکە دەستنیشان نەکرێ، بەڵام بە بەردەوام لە کوردستان ئەو دەرمانانە بە نەخۆش دەفرۆشرێن.
بۆ ئەوەی ببیت بە پزیشکی خۆت و پێویستت بە پزیشک نەبێ، ئەو دکتۆرە بە پێویستی دەزانێت کواڵیتی ژیانت چاک بکەی لە خواردن و خواردنەوە و هەروەها وەرزشکردن. چونکە وەرزش لە کەشوهەوای کراوە کۆمەڵێکی زۆر لەو خانانەی بەلاڕێدا ڕۆیشتوون، چارەسەر دەکات. هەروەها باری دەروونی، چونکە خراپیی باری دەروونی وا دەکات ئەو خانانەی بەلاڕێدا ڕۆیشتوون، زۆرتر ببن.
د.کارزان بکالۆریۆس و ماستەری لە کوردستان بەدەستهێناوە، دکتۆراشی لە بەریتانیا خوێندووە، تاوەکو ئێستا 23 توێژینەوەی پزیشکی بڵاوکردووەتەوە کە نۆ لە توێژینەوەکانی لە جۆرناڵە زانستییە بەنێوبانگەکانی جیهاندا بڵاوکراونەتەوە. دوایین توێژینەوەشی ئەمساڵ لە جۆرناڵی زانستی (JAMA oncology) بڵاوکراوەتەوە کە دوو ساڵی خایاندووە و ستافێکی گەورەی جیهانی بەشدارییان تێدا کردووە. تێچووی توێژینەوەکە لە کوردستان 22 هەزار دۆلار بووە، بەڵام توێژینەوەکە بەگشتی نزیکەی یەک ملیۆن دۆلاری تێچووە و بیل گەیتس، خاوەنی کۆمپانیای مایکرۆسۆفت فەندی کردووە.
پرۆژەی چرۆ بۆ بەرەنگاربوونەوەی شێرپەنجە
د.کارزان محەممەد، پسپۆڕ لە بواری توێژینەوە لە شێرپەنجە دەڵێت، بەنیازی دامەزراندنی سەنتەرێکن بۆ پشکنینی پێشوەختە و دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی تووشبوون بە نەخۆشیی شێرپەنجە. زانکۆی ئیشق بۆ ئەو مەبەستە باڵەخانەی بۆ دابینکردوون و ئێستاش لەڕێی پرۆژەیەکەوە بەناوی پرۆژەی چرۆ، هەڵمەتێکی کۆکردنەوەی کۆمەکیان بۆ دامەزراندنی سەنتەرەکە دەستپێکردووە. تێچووی سەنتەرەکە نزیکەی 1.5 ملیۆن دۆلارە و تۆڕی میدیایی ڕووداو سپۆنسەری میدیایی پرۆژەکەیە.
د.کارزان دەڵێت تاوەکو ئێستا 500 کەس ئامادەیی خۆیان نیشانداوە بۆ ئەوەی بەشداری لە کۆکردنەوەی کۆمەک بۆ دامەزراندنی سەنتەرەکە بکەن. هەموو کەسێکیش دەتوانێ کۆمەکی ئەو سەنتەرە بکات، ئەگەر بە بەخشینی 250 دیناریش بێ.
گوتیشی: کۆنسێرتی زۆر گەورە و یاریی دۆستانە ڕێکدەخەین بۆ کۆکردنەوەی پارە بۆ دامەزراندنی سەنتەرەکە.
ئەگەر ئەو سەنتەرە دابمەزرێ، د.کارزان دەڵێت پێویستە هەر کەسێک ساڵانە لانیکەم دووجار پشکنینی پێشوەختە بۆ شێرپەنجە بکات. ئێمە دەتوانین ڕۆژانە بەبێ بەرامبەر ئەو پشکنینە بۆ 500 کەس بکەین.