نووسینی: دڵشاد حامید دەروێش
لە زنجیرەی بڵاوکراوەکانی سوهرەوەردی بۆ لێکۆلینەوە لە ئەفسانە و ئایین لە لایەن ناوەندی غەزەلنووسەوە بڵاو دەکرێتەوە.
چاپی یەکەم 2017 سلێمانی

پوختەی کتێبەکە:

هەرێمی کوردستان چەندین کەمینەی ئایینی و نەتەوەیی و زمانیی لە ئامێز گرتووە. زۆرینەیان خاوەن ڕیشەیەکی مێژوویی قووڵن لەم بۆتە جوگرافییەدا، هەشە لە مێژ نییە بە هۆکارگەلی جوودا پەیدابووە و ئێستا بەشێکی دانەبڕاوە لە پانۆرامای کۆمەڵایەتی و ئایینی و کولتووریی هەرێم. سەرەڕای ئامادەگیی بەرچاوی ئەم دیاردەیە، کەمترین تێکستی لەمەڕ نووسراوە، بە شێوەیەک، لە کێڵگەیەکی مەعریفیی وەک یاسادا، هیچ دەقێکی کوردیمان لە بەردەستدا نییە کە دوور یان نزیک شەنوکەوێکی یاسایی پرسی کەمینەکان بکات و گرفت و ئاریشە یاساییەکانیان دەستنیشان بکات. ئەمە لە کاتێکدایە کە پرسی کەمینەکان لە جیهاندا بووەتە تێما و بابەتێکی گرنگی ناو کایەکانی ڕۆشنبیری بە گشتی و تەقەلا و توێژینەوە یاساییەکان بە تایبەتی. چاوبڕین لە پڕکردنەوەی ئەم کەلێنە دیارەی کتێبخانەی کوردی ڕەنگە هۆکاری سەرەکیی نووسینی ئەم باسە بێت.

بەشی یەکەم

کەمینەکان (ناساندن و توخم و پۆلاندن)

هەڵبەت پرسی کەمینەکان پرسێکی ئاڵۆز و تەونئاسایە و هەڵگری ڕەهەندی فەلسەفی و کۆمەڵایەتی و ئایینی و یاسایی و سیاسییە، بە لەبەرچاوگرتنی یاساییبوونی ئەم کارە، تەقەلای نووسەر لە ناساندنی ئەم چەمکەدا تەقەلایەکی یاسایی دەبێت، هەر بە هەمان دیدگای یاساییشەوە دەستوپەنجە لەتەک دیاریکردنی توخمە پێکهێنەرەکانی و پۆلاندنەکانیدا نەرم دەکات، ئەمەش دەبێتە بەشی یەکەی کتێبەکە.

لە دیدی نووسەرەوە، کەمینە (گرووپێکی ناباڵادەستە لە دەوڵەتدا، ژمارەی کەمترە لە هاونیشتیمانییەکانی، تاکەکانی بە یەکێک یاخود زیاتر لە بەستەرە جیاکارەکانی (ڕەگەز، ئیتنیک، نەتەوە، ئایین، زمان) پێکەوە گرێ دراون، خاوەن ویستێکی (ئاشکرا یان نێوەکی)ن بۆ پاراستنی ئەم تایبەتمەندییانە و گەشەپێدانیان).
لەسەر بنەمای ئەو پێناسەیەی کە بۆ کەمینەکان کرا، هەر گرووپێکی مرۆیی ئەم توخمانەی لە خۆیدا کۆ کردەوە، دەتوانین بە کەمینە ناودێری بکەین:

توخمی وڵاتنامە (الجنسية): تاکەکانی سەر بە کەمینەکان بە شێوەیەکی گشتی هەڵگری وڵاتنامەن لە دەوڵەتدا، لێرەشەوە ئەوە هەڵدەهێنجێنین کە بێگانەکان و پەنابەرەکان و کۆچبەرەکان نابنە کەمینە.

توخمە بابەتییەکان: مەبەستمان لە توخمگەلی بابەتی بنەما جیاکارەکانی وەک ڕەگەز و نەتەوە و ئایین و زمانە. خاڵی گرنگی جێمەبەستی ئێمە ئەوەیە کە ئەم تایبەتمەندییانە پێویستە بە شێوەیەکی ڕوون و ئاشکرا لە زۆرینەی داببڕێت، تەنها جیاوازی لە شێوەزاردا یاخود لە مەزهەبی ئایینیدا نابنە پاسا و هەنجەت بۆ دروستبوونی کەمینەی زمانی یان ئایینی.

توخمی ژمارەیی: پێویستە کەمینە لە ڕووی ژمارەییەوە کەمتر بێت لە باقیی هاووڵاتیان، ئەمەش بە ئەستەم لەم دوو شیمانەیە دەردەچێت:

کەمینەیەک یان چەند کەمینەیەک لەتەک زۆرینەیەکدا دەژین کە زیاتر لە نیوەی هاووڵاتیان پێک دەهێنێت.
زۆرینەیەک لە ئارادا نییە و وڵات لە چەند کەمینەیەک پێک دێت. لێرەدا ئەو گرووپ یاخود گرووپانەی باڵادەستن، پێگەی یاسایی زۆرینە وەردەگرن و بە پێچەوانەشەوە گرووپ یاخود گرووپە ناباڵادەستەکان دەبنە کەمینە.
ڕەنگە هەبێت بپرسێت ئەی ئەگەر وڵاتێک لە دوو گرووپی بەحەشیمەت یەکسان پێک بێت، ئەو کاتە چی؟! هەرچەندە پێ دەچێت ئەمە تەنها گریمانەیەک بێت و بەس، وەلێ دەڵێین پێویستە لێرەدا ڕەگەزی ژمارە وەلا بنێین و تیشک بخەینە سەر باڵادەستی، بە شێوەیەک، گرووپی باڵادەست زۆرینەیە و ئەوی دیکە کەمینە.

توخمی ناباڵادەستی: ئەو گرووپە بچووکانە لە لوتکەی هەرەمی سیاسی و ئابووری و کولتووریی کۆمەڵگەدان، نابنە کەمینە، زۆر بە سادەیی، لەبەر ئەوەی پێویستیان بەو پاراستنە نییە کە کەمینەکان لێی سوودمەند دەبن.

توخمی کەسی یاخود دەروونی: ڕەگەزە بابەتییەکانی بەس نین بۆ دروستبوونی کەمینە، بەڵکو دەبێت تاکەکانی سەر بە کەمینەکان لە ئاستێکی هۆشیاریی وادا بن کە پەی بە جیاوازبوونی خۆیان ببەن، بە جۆریک، جێناوی (ئێمە) بۆ خۆیان و (ئەوان) بۆ ئەوانی دیکە بەکار بهێنن. ئەمە جگە لەوەی دەبێت هەڵگری ویستی پاراستنی ئەم تایبەتمەندییانە و گەشەپێدانیان بن.

کەمینەکان لە ڕوانگە و کێڵگەی مەعریفیی جیاواز و جۆراوجۆرەوە پۆلێن دەکرین، بەڵام سروشتی یاساییانەی کارەکەوا دەخوازێت تەنها تیشک بخرێتە سەر ئەو پۆلاندنانەی کە لە ڕووی یاساییەوە بایەخدارن، وەکو:

پۆلاندنی کەمینەکان بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان بەسەر دەوڵەتەکاندا.
پۆلاندنی کەمینەکان بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان لە نێو دەوڵەتدا.
پۆلێنکردنی کەمینەکان بەپێی تایبەتمەندییە جیاکارەکانی. بۆ کەمینە نەتەوەیی و ئایینی و ڕەگەزیەکان.

بەشی دووەم

کەمینەکانی هەرێمی کوردستان

ماددەی (1)ی یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 یاسای پاراستنی مافی پێکهاتەکان لە کوردستان-عێراق، هەر یەک لە (تورکمان، کلدانی، سریانی، ئاشووری و ئەرمەن) بە کەمینەی نەتەوەیی و (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، کاکەیی، شەبەک، فەیلی، زەردەشتی، و هیی دیکە)ی بە کەمینەی ئایینی و ئایینزایی لە قەڵەم داوە.

هەڵبەت بەسەرکردنەوەی هەریەک لەو کەمینانەی ناویان هاتووە لەم ماددەیەدا و ئەوانەشی بە مەبەست یاخود بەبێ مەبەست فەرامۆش کراون، کارێکی خراپ نییە، بەڵام بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە نزیکەی سەرجەم ململانێ و پێکدادان و دابەشبوونە ڕادیکاڵەکان لە بۆتەی کۆمەڵگەی کوردستاندا ئایینین نەک نەتەوەیی، نووسەر لە بەشی دووەمدا زیاتر گرنگی بە کەمینە ئایینییەکان داوە و پەیجۆری هەریەک لە کەمینەکانی (مەسیحی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، کاکەیی، بەهائی) کردووە.

بەشی سێیەم

کەمینەکان لە پەیماننامە و ڕاگەیاندنە نێودەوڵەتییەکاندا

لە سەرەتای بەشی سێیەمدا ئەو پەیماننامە و ڕاگەیەنراوە نێودەوڵەتییانە دەخرێتە ڕوو کە پەیوەندیدارن بە کەمینەکانەوە، پاشان بە دیاریکردنی ئەو مافانەی کە ئەم پەیماننامە و ڕاگەیەنراوانە بۆ کەمینەکانی فەراهەم دەکەن، پێ دەنرێتە نێو کرۆکی بابەتەکەوە، لە دواتەوەریشدا باس لە پێکارەکانی پاراستنی ئەم مافانە دەکرێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی.

لەبەر ئەو جیاوازییە یاساییە زۆر و زەوەندانەی کە لە نێوان پەیماننامە و ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتیدا هەن، بە تایبەت لە ڕووی هێز و بەها و سەنگی یاساییەوە، نووسەر بە جیا و لە شوێنی سەربەخۆدا لەتەکیاندا دەرگیر بووە


کەمینەکان دوو جۆر مافیان هەن، گشتی (العامة) و تایبەت (الخاصة). ئەوان وەک هاووڵاتییەک بە مافەکانی ژیان و سەربەستی و خاوەندارێتیی تایبەت وڵاتنامە (الحق في الجنسية) و بەشداری لە بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و ڕادەربڕین و خۆنیشاندان و کار و دامەزراندنی سەندیکا و بیمەی کۆمەڵایەتی و سەرجەم مافەکانی دیکە شاد دەبن. ئەم مافانە بۆ گشت هاووڵاتیانە بە زۆرینە و کەمینەوە. سەرباری گرنگییان، مافە گشتییەکان مەبەستی نووسەر نین، ئەوەی جێی بایەخی ئەوە، لە ڕاستیدا مافە تایبەتییەکانە، واتە ئەو مافانەی کە تایبەتن بە کەمینەکان، یاخود زیاتر کەمینەکان لێی سوودمەندن.

بەشێک لە توێژەران مافە تایبەتەکان بۆ دوو گرووپ دابەش دەکەن. 1. مافە کۆمەڵییەکان (الحقوق الجماعية) یاخود مافە تایبەتە تاکییەکان (الحقوق الخاصة الفردية): ئەمانە مافی کەسانی سەر بە کەمینەکانن. 2. مافی کۆمەڵەکان (الحقوق الجماعات) یاخود مافە تایبەتە کۆمەڵییەکان (حقوق الخاصة الجماعية): مافی خودی کەمینەکەن نەک ئەو کەسانەی سەر بە ئەون. ئەو مافانەی لەم بەشەدا باسکراون بریتین لە:

مافی کۆمەڵەکان
مافی بوون.
مافی دیاریکردنی چارەنووس.

مافە کۆمەڵییەکان
مافی شادبوون بە کولتوور.
مافی پیادەکردنی بیروباوەڕی ئایینی.
مافی بەکارهێنانی زمان.
مافی خوێندن.
مافی چێکردنی پەیوەندیی سنووربەزێن لەتەک کەسانی سەر بە هەمان کەمینە.
مافی جیاکارینەکردن.
مافی بەشداری لە بەڕێوەبردنی کاروباری خۆیان لە دەوڵەتدا.

پێکارەکانی پاراستنی مافی کەمینەکان زۆر و جۆراوجۆرن، بەڵام دیارترینیان ئەوانەن کە لە بەستێنی ئەم کۆمیتانەدا کار دەکەن:

1- کۆمیتەی لاوەکیی نەهێشتنی جیاکاری و پاراستنی کەمینەکان.

2- کۆمیتەی تایبەت بە مافی مرۆڤ.

3- کۆمیتەی لەنێوبردنی جیاکاریی ڕەگەزی.

4- کۆمیتەی عەرەبیی مافەکانی مرۆڤ.

بەشی چوارەم

کەمینەکان لە یاسا کارپێکراوەکانی هەرێمدا

دوای هەوڵدان بۆ ناساندنی کەمینەکان و دیاریکردنی پێگەی یاساییان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، نووسەر لە بەشی چوارەم و کۆتاییدا لەسەر دەستووری عێراقی و ئەو یاسایانە دەوەستێت کە لە هەرێمی کوردستاندا کارپێکراون و پەیوەندییەکی تەنگاتەنگ و نزیکیان لەتەک کەمینەکاندا هەیە.