رۆژگارێک بوو ئه و وڵاتانەی کە بەشێک لە خاکەکەیان تاپۆی ڕەشی میللەتی کورد و جوگرافیای کوردستان بوون وا سنووربەند کرابوون ئەگەر سیمرخیش بیبەزاندبایەن خومپارە و گوللەی پاسەوانەکانی ناو قەرەقولی سەرحەد و قۆشەنەکان مێشکی دەپژاندن، هیچمان ئاگامان لە دیوەکانی دی ئەم مەرزوبومانە نەبوو کە لەوێ چی دەگوزەرێ چ جای ئەوەی ئاگامان لە ڕەوتی ئەدەبی و هونەری یەکدی بێ مەگەر ڕژێمەکانی ئه و ووڵاتانە کاتێ کە هەستیان دەکرد جامی زوڵمیان پڕ بووە و لێی دەرژێ پەنجەرەیەکی بچوکیان بۆ دەکردینەوە.
#کرماشان# شارێکی دێرین و قەدیمی کوردانی ئاریاییە کە عەرەب بە (قرمیسین) ناوی دەبەن و لەم سەدەی دواییەشدا پێی ووتراوە کرمانشاە، تا پێش هاتنی حاکمی قاجارزادە لە تارانەوە خەڵکی ئەم شارە هەموو بە زمانی کوردی دەدوان، جگە لە خاوەن بڕوانامە و خوێندەواران کەس بە زمانی فارسی ئاشنا نەبوو و توانای ئاخاوتنیان نەبوو بە زمانی فارسی بە دەلیلی ئەوەش لە گۆرانیەکی فولکلۆریدا یێژن:
کرماشانیگم فارسی نیەزانم وە زمان کوردی قەزات وە گیانم
شازادە حاکم کە لە نەوەی قاجاریەکان بوو لە کرماشان هانی خەڵکی دا و فەرمانی بە کارگێڕانی دەوڵەت دا کە بە زمانی فارسی بئاخڤن تا وای لێهات بەرە بەرە فارسیەکە جێی بە زمانی کوردی لێژ کرد و لەناو خێزانەکانیش قسە لەگەڵ منداڵەکان بە فارسی دەکرا، دیارە ڕەزا خانیش لە چوارچێوەی ڕیفورمەکەی خۆیدا تەشویقی عەشایەر و دێهاتنشینانی کرد کە منداڵەکانیان فێری زمانی فارسی بکەن و جلی میللی فڕێدەن و جل و بەرگی ئەوروپی بپۆشن کە ئەوەش هەوڵێک بوو بۆ تواندنەوەی کەلتوری گەلانی غەیرە فارس لە ئێراندا و لەدوای بە توون چوونی ڕەزاخانیش بەتایبەت ڕادیۆی کوردی کرماشان دەوری باڵای باڵای بینی لە زیندووکردنەوەی ناسنامە و کەلتور و زمانی کوردی.
لە 25-11-1946 لە تاران پەخشێکی ڕادیۆیی کوردی دامەزرا، واتە حەوت ساڵ دوای دامەزراندنی ڕادیۆی کوردی بەغدا کە چوارەمین ڕادیۆی کوردی بوو، لەسەرەتا نیو کاتژمێر و پاشان بوو بە یەک کاتژمێر کە لەناو کورداندا بە ڕادیۆی کوردی تاران ناسرابوو بەڵام بەڕەسمیی دەوترا (ئێرە ئێستگەی بێتەلی ئێرانە) و بەهیمەتی عەبدولحەمیدی مەعریفەت ئەم پەخشە کرایەوە و بەرنامەکانی بریتی بوون لە هەواڵ و شرۆڤەی سیاسی و مۆسیقا و ئەدەبیاتی کوردی و خوێندنەوەی شیعر، غیاسەوەند ناوێک کە لە کوردانی کۆچپێکراوی قەزوین بوو بێژەری ڕادیۆکە بوو بەزمانی کەلهوڕی دەستی پێ دەکرد، لەساڵی 1956 ئەم ڕادیۆیە لە پەخشکردن وەستا، لە کرماشانیش لە ساڵی 1946 لەلایەن ستادی لەشکر بەهۆی یەک دەزگای بێ سیم و بە شەپۆلی ناوەندی و ڕەدیفی (200) مەتر شەوانی یەکشەموان لە کاتژمێر (8) و بۆ ماوەی (1-2) دەمژمێر پەخشێکی کوردی دامەزرا و ئەم پەخشە بە هەوڵی ئەفسەرێک بەناوی عەتائوڵڵا عەتائی ئیجرا کرا کە بریتی بوو لە پەخشێکی (خەبەری) و ڕووداو و چالاکیەکانی پەیوەند بە لەشکری کرماشانی بڵاو دەکردەوە و پاشان مۆسیقا و گۆرانی گۆرانیبێژە ناوچەییەکانی وەکو موڕتەزای توندڕۆ و ئیبراهیمی خۆشنەوای دەچڕی و لەسەرەتادا موزیکژەنانی سایلی حیشمەتی ڕەبیعی و هاشمی ڕەبیعی و حیشمەتوڵڵای موسەنن و تیپی نمایشیش لە سەرهەنگ نازری و جەوادی گێتی ئارا و محەمەدی کەمانگەر و خانمان سەعدەوەند و معاونی پێک هاتبوون و لەساڵی 1958 ئەم پەخشە وەستێندرا.
ئەگەر گواستنەوەی ڕادیۆی کوردی بۆ تاران لەساڵی 1962 بە خولی یەکەم ئەژمار بکرێ ئەوە خولی دووەمی ڕادیۆکە لەساڵی 1979 ەوە دەست پێ دەکات کە هاتنە سەرکاری دەسەڵاتی جمهوری ئیسلامیە و تاکو 2001 درێژە دەکێشێ و قۆناغی سێیەمیش لەم ساڵەوە تاکو 2011 بەردەوام دەبێ، لەم دوو دەورەیەدا بەرنامەگەلێکی کە زیاتر مۆرکی ئاینی و کۆمەڵایەتی پێوەبوو پەخش دەکرا وەکو نمایشی ڕادیۆیی و جەنگی جومعە، ئێمە و گوێگرەکان، ڕێگایەک بەره و نوور و بەرنامەی خانەوادە و هەواڵ و بەرنامەکانی پەیوەند بە جەنگی ئێران لەگەڵ عێراق.
لەساڵی 1962 ڕادیۆی کوردی تاران بەتەواوی تەدارەکات و ستافەکەیەوە گوازرایەوە کرماشان و سەرەتا لە شەقامی شابەختی لە ساختمانێک کە پێشتر ماڵی خدێوی بوو دامەزرا و تا ساڵی 1971 گوازرایەوە باڵاخانەیەکی نوێ و سەرەتای کردنەوەی بەرنامەکانی بە دروشمی (کوردی شەرەفمەند لە هەر کوێ کە هەی نیشتمانی خۆت کە ئێرانە لەبیر مەکە) دەستی پێ دەکرد و بوو بە (دەنگی ئێران-بەشی کوردی) و ماوەی پەخشەکەشی بەرە بەرە زیاد کرا تا بوو بە (12) دەمژمێر لە شەورۆژێکدا و مەودایەکەشی بوو بە (100) کیلووات و فرستندەی قەسری شیرینیشی بۆ زیاد کرا و ئەم ماوەیە تا هەڵگیرسانی شۆرشی ئیسلامی بە ماوەی زێڕین و بە بەرهەمترین و پڕ شنوەندەترین ڕۆژگاری ئەم ئێستگەیە دادەندرێ و لەم ماوەیەدا باشترین بەرنامەگەلی کوردانەی پێشکەش کرد و بەراستی ئەوێ ڕۆژی ئەم ڕادیۆیە شۆڕشێکی سپی کوردایەتیبەرپا کرد و لەنانی شەوێ فەرزتر بوو بۆ ئەم کوردەواریە، هەرچەندە مەنتقی نیە ڕادیۆیەک سەر بە دەوڵەت بێ و حکومەت خەرجی بکێشێ و تەواو سەربەخۆش بێت، محەمەدی کەمانگەر دەڵێ لەم (25) ساڵەدا ڕادیۆی کرماشان شۆڕشێکی گەورەی کەلتوری و فەرهەنگی و زمانەوانی بوو و بەم جۆرەش هەڵسوڕاو بەڕێوەبرا کە ئێمەی کورد دەمانویست نەک بەم شێوەی کە دەوڵەت دەیویست، ئەم ڕادیۆیە گەورەترین کاریگەری و شوێنەواری دانا لەسەر زەوق و زیهنی گوێگرانی بەبەرنامە جوان و بەلەزەت و بەسودەکانی خۆی، دیارە تا پێش شۆڕشی ئێران هەموو جۆرە چالاکیەکی ڕووناکبیری و ئەدەبی و چاپەمەنی بەزمانی کوردی لەئێراندا قەدەغە بوو، ئه و ڕادیۆیە تا ڕادەیەکی زۆر ئەم بۆشاییەی پڕ کردبوەوە، یەک لە بەرنامەکانی وەکو (چیرۆکی شەو) زۆر بالکێش بوو و جێی خۆی کردبوەوە لەناو دڵی عاشقانیدا و چەندین داستانی وەکو(خەج و سیامەند، مەم و زین، سەیدەوان، لاس و خەزال و چیرۆکی حەمە شوان-ی زیندوو کردەوە)، دیارە موحەمەد سدیق موفتی زادە لە بواری زمانەوانی و مەلاجەمیلی ڕۆژبیانی لە بواری مێژوو و جوگرافیا بە بەرنامەی (ووڵاتەکەت بناسە) خزمەتێکی باشیان کرد، (بەزمی هەینی) لە نوسینی ئەسعەدی سیراجودینی و پێشکەشکردنی پەروینی موشیر وەزیری کە ماوەکەی (5، 1) سەعات بوو و بەرنامەی (سروەی بەیان) کە ماوەکەی (90) دەقیقە بوو لەلایەن سەید عەبدولەتیف پێشکەش دەکرا، بەرنامەکانی (باغچەی گوڵان) و (کاروانی شیعر و مۆسیقا) لەلایەن شوکروڵڵای بابان و حیسامەدینی ئەمین بەڕێوە دەچوون و بە کرمانجیش سەید عەزیزی عەلەوی بێژەر و پێشکەشکاری بەرنامەگەلێک بوو و نابێ ڕۆڵی باڵای مامۆستای پایەبەرز مەلا محەمەدی ڕەبیعیش لە ئامادەکردن و پێشکەشکردنی بەرنامە ئایینیەکان و موناجاتە پڕ سۆزەکانی خەفە بکرێ و ئەوەشی کە جێگای پێشڕەفتەیی و خۆشحاڵی بوو لەبەشی ئەدەبیاتی کوردی مامۆستا سەید تاهیری هاشمی جگە لە ئامادەکردنی شیعری شاعیران چەندین پارچە پەخشانی نایاب و دانسقە و دڵنشینی بۆ بەرنامەکانی (هەوارگەی دڵان) و (گولزاری ئەدەب) ئامادە دەکرد کە خانمی ڕەوانشاد پەروینی موشیر وەزیری بە دەنگە زوڵاڵەکەی دیکلەمەچی و پێشکەشکاری ئەم بەرنامەیە بوو، بەرنامەی (تاپۆ و بومەلێل) ناوی یەکێک لە بەرنامە سەرکەوتوەکانی ئەم ڕادیۆیە بوو کە ڕەوانشاد سوارەی ئیلخانی زادە دەینووسی، ئێمە و گوێگرەکان بەرنامە بەبڕشت و کێشە لەسەرەکانی ئەم ڕادیۆیە بوو کە دەوڵەت خۆشیی لێی نەدەهات و دەڵێن پۆستەی کرماشان زۆربەی کارەکانی نامەکانی ئەم بەرنامەیە بوو کە خانم میدیای زەندی پێشکەشی دەکرد و تەنها ئامرازێک لەوێ ڕۆژێ بۆ بەیەک گەیاندنی کوردان لەتەواوی ناوچەکانی کوردستان و دونیادا. شیعرهایەکیش کە لە عێراق و دەرەوەی ئێران چاپ و بڵاو دەکرانەوە و لە ئێران قەدەغە و باسی سەر بوو و هێنانی بۆ ناو ئێران زیندان و سزای قورسی بەدواوە بوو ئەم ڕادیویە بوو بە بەدیل بۆ بڵاوکردنەوەیان و ئەگەر ئه و ڕادیۆیەش نەبوایە ئەوە ئه و هەموو هونەرمەند و گۆرانی بێژانە ناچار دەبوون هەر لە مەجلیس و داوەت و کابارەکاندا بمایانەوە و گۆرانی بڵێن، کارمەندان و هاوکارانی ئەم ڕادیۆیە سێ جۆر بوون، یەکەمیان ڕەسمی و دووەمیان بەگرێبەست و سێیەمیشیان هاوکار و پەیامنێر بوون کە دوای شۆرشی ئیسلامی زۆربەیان پەیوەندیان پچڕا، لە 24/7/1979 مەلا محەمەدی ڕەبیعی و سەید ئیسماعیل حوسێن و سەید عەبدوللەتیف بەڕەسمی لەم ڕادیۆیە دامەزراون، ئۆرگیسترای ڕادیۆی کرماشان بەپێی قۆناغەکانی گروپێک بوون لە نەوازەندە ناودارەکانی وەکو ئیسماعیلی مەسقەتی، ئەسکەندەر قورەدان، مەحمودی مەڕئاتی (وێلون)، ئەبولقاسم پەرەندیان، مەحمود ئەهوان، محمودی بلوری، بەهەمەنی پولەکی(زەرب)، ئەکبەری ئێزدی (سەنتور)، موحەمەدی عەبدولسەمەدی (کلارنین) و سەرپەرشتیاری ئۆرگیستراکە، و لەسەرووی هەمووشیانەوە موجتەبا میرزادەی ناودار (کەمانچە) پێک هاتبوون، لە بێژەرە بەرچاوەکانیش جگە لە پەروین وەزیری و میدیای زەندی، عەزیزەی نافعی، نەهیە و بەدیعولزەمان و کەمانگە و ئەسعەدی سیراجودینی و لەسەرەتاش زەهرای نائیبی تاکە گوێندەی ژن بوو لەم ڕادیۆیە. دەنگبێژە ناسراوەکانیش لە شەستەکان جگە لە مامۆستا خالقی، ئیسماعیلی مەسقەتی، حەسەن زیرەک، ئیبراهیمی خۆشنەوا، مورتەزای توندڕۆ، هاشمی ڕەبیعی، ئیسماعیلی پیر خدری، فەیروز و ئیسماعیلی سابور، لورنەژاد، حوسێنی ئەلبورزی و سەعیدی قەندی بوون دیارە کۆمەڵێک کارمەند و بەرنامەسازیش وەکو جەلیلی قاسمیان و هوشەنگی چاوش سەیاح و مەنسوری ئەردەلان و یوسفی مەتەری خزمەتێکی بێ وێنەیان به و ڕادیۆ کرد، لەناوەراستی شەستەکان ماوەیەک شوکروڵڵای بابان بەڕێوەبەر و پاشان تا ساڵی 1971 یش عابیدی سیراجودینی بەرپرسی برونمەرزی و ماوەیەکیش محەمەدی کەمانگەر و لەسەرووی هەمووشیانەوەی تا ڕاپەرینی گەلانی ئێران مامۆستای پایەبەرز مەزهەری خالقی لێپرسراو بوو کە بەراستی ڕۆڵی باڵای گێڕا لە زیادکردنی بەرنامەکان و ماوەی پەخش و هێنانی خوێنی نوێی گەنجان بۆ ناو کاروباری ڕادیۆ و بەرنامەکان، و دوای شۆڕشی ئیسلامیش عەلی فەروزفەر کرا بە لێپرسراوی ڕادیۆ، دیارە سەدای ئه و ڕادیۆیە دەگەیشتە بەر گوێی هەموو کوردێک لەهەر کوێ کە هەبوون و بەرنامە بەچێژ و نایابەکانی وەڵامدانەوەی زەوق و سەلیقەی پڕ جۆش و خرۆشی هەموو گوێگرەکانی بوو. سەرباری هەموو ئەوانە دیارە وەکو دەڵێن: ماسی گرتنیش بێ قولەپێ تەربوون نابێ. ئه و هەموو ڕەنجە پڕ گەنجەش بێ کێشمەکێش و سەرئێشە و گەڕ و کەڤی (ساواک) مەیسەر نەبووە و دەبێ ئەوەش بوترێ ڕادیۆی کوردی کرماشانی جاران لاپەڕەیەکی ڕەنگین و سەنگین و گەشاوە و درەوشاوەیە لە مێژووی گەلی کورد.
جەمیل مەلاقەرە