بابەت: زمانەوانی
نووسین: #سابیر ژاکاو#
پیتی (ڕ) سیمای تایبەتی لە ڕێنوسی ڕاستچین تایبەت بە ئەلفبێی زوانی کوردیکی هەیە و بە کۆدی (r) IPA دەردەکەوێت کە لەنێو زوانی کوردیک بە (ڕ)ی گڕ و کێشراوە ناسراوە، پیتێکی نەلکاوە و فۆنێکی
ڕەقەمەڵاشویی و پێچەوانەکەشی فۆنی (ر) بە کۆدی (R) IPA کە لە زوانی کوردیک بە (ر) لاواز و نزم ناسراوە.
بەپێی مکانیزمی فۆنێتیکی و بازنەی زوانی ژینگەیی زوانانی کوردیک لە بازنەی ناوەندی و باشور بەشێوەی خۆزا و سروشتی ژینگەیی فۆنێتیکی ئەم زوانە، ئەم فۆنە کۆنسۆنانتە لە سەرەتای هەر وشەیەک بێت، بەشێوەیەکی ژینگەیی گڕ (ڕ) ساز دەکرێت و کاتێکیش ئەم واج و فۆنیمی بەشێوەی ژینگەیی و سروشتی خۆی لە مکانیزمی فۆنێتیکی ئەم زوانە دەردەکەوێت، کۆدی دیاریکراوی خۆی دەردەکەوێت و ئوتۆماتیک بەشێۆەی (Ř)، (ڕ) خۆ نیشان دەدات. ئەم فۆنە لەگەڵ فۆنە هاونگاریەکەی خۆی (ر) دو فۆنیم و واجی تایبەتن. بە ڕوانینێک لە بازنەی لێکسیمی و فۆنێتیکی زوانی کوردیک و دەوری واجی لە بەشی مۆرفۆلۆجی دەتوانین بەم ڕاستیە بگەین:
بە ڕوانینێک بۆ ئەم وشانەی خوارەوە، لە پێکهاتەی دو فۆنیم، واجی (ڕ) و (ر)، دەردەکەوێت ئەم دو دەنگە خاوەن فۆنی جیاوازن و دەبنە واجێکی بەهێز و واتای وشە تەواو دەگۆڕن، وەکو:
کەر Ker کەڕ Keŕ
برین Birîn بڕین Biŕîn
وەرین Werîn وەڕین Weŕîn
سور Sur سوڕ Suŕ
قور Qur قوڕ Quŕ
مەر Mer مەڕ Meŕ
دەر Der دەڕ Deŕ
تورە Ture توڕە Tuŕe
گۆر Gor گۆڕ Goŕ
باران Baran باڕان Baŕan
شۆر Şor شۆڕ Şoŕ
لار Lar لاڕ Laŕ
ئاور Awir ئاوڕ Awiŕ
برۆ Biro بڕۆ Biŕo
پەری Perî پەڕی Peŕî
ئەم فۆنانە، بەشێوەیەکی فۆنێتیکی مێژویی و پەیکەرەی ئەم بازنەزانستیە لە زوانی ئیندوئەوروپیەکان و لەوانیش کوردیک بەزۆر و بەربڵاو لەگەڵ کۆنسۆنانتی (ل، ڵ) توشی لێکچوونی ناتەواوی فۆنێتیکی دەکرێن و لە مکانیزمی فۆنێتیکی بازنەی ناوەندی و باشوری کوردیکەوە، کۆنسۆنانتی (ل) بە کۆدی IPA (L) و کۆنسۆنانتی (ڵ) بە کۆدی (ɭ) IPA لەنێو زوانی کوردیک چالاکی لێکسیمی و مۆرفۆلۆجیان هەیە. لە بازنەی فۆنۆلۆجیکی کوردیک ئەگەر بڕوانین شێوەی بەرهەمهێنانی ئەم دو کۆنسۆنانتە، لە کۆنسۆنانتی (ڵ) زمان شێوەی نیمەقڵف و لاری دەگرێت و نوکی زمان تەواو بە ڕەقەمەڵاشو دەنوسێت_دەچەسپێت و لە کۆنسۆنانتی (ل) نوکی زمان بە ددانەکانی سەرەوە دەنوسێت، کەچی لە کۆنسۆنانتی (ڕ) نوکی زمان دێتە پێشتر و مەودا و جودای لە ڕەقایی پوکی سەرەوە دەگرێت و لە نێوەڕاستی زار دەمێنێتەوە و لەرینەوە دەکات و لە کۆنسۆنانتی (ر) نوکی زمان بە پوکی پێشەوە دەچەسپێت و هەوا دەدرێتە دەرەوە کە هەر کام لە مکانیزمی بەرهەمهێنان و فۆنێتیکی زوانی کوردیک، خاوەن پلەی واجین و دەبێت ئاگاداریان بین. نمونە بۆ دەوری واجی کۆنسۆنانتی (ڵ) و (ل):
- پەلە پەڵە
بەلەک بەڵەک
دال داڵ
کولاو کوڵاو
سۆل سۆڵ
تۆل تۆڵ
کوڵ کول
گوڵ گول
گۆل گۆڵ
مەلە مەڵە
دۆل دۆڵ
پەل پەڵ
قوول قووڵ
چل چڵ
بە ڕوانین لە مکانیزمی بەرهەمهێنانی فۆنۆلۆجی کوردیک بۆمان دەردەکەوێت بۆ نمونە بۆچی لە فەرهەنگی هەنبانەبۆرینە، بەشێوەی نازانستی واژەی وەکو: (ڵێڵ، ڵاڵ) دەردەکەون.
٭ تێبینی: لە کۆمەڵێک وشە ئەم چوار کۆنسۆنانتە وەکو فۆن دەردەکەون، بەڵام هیچ ئەرکی واجیان نیە و واتاگۆڕ نین، کاتێکیش واتاگۆڕ نەبن بەپێی زوانی ژینگەیی لە زوانانی کوردیک دەردەکەون و چ بە (ڕ) و (ل) بن و چ (ڵ) و (ڕ) چ جیاوازیان نیە و واتای وشەی ناگۆڕن، واتا دەوری واجی نابینن.
سەرچاوە: پرشەدارێکی زمانەوانی 1
[1]