A-RÊGEZÊN Dİ ÇÎROKÊ DE:
-Hizir: Di vê çîroka civakî û gelêrî de xwedî hizreke wisa ye ku dema ku jin bi mebesta karekî ji mala xwe dikeve û dereng vedigre, mêr, gundî û derdor dikevin nava şik û gomanan. Her wiha ev çîrok derûniyeke wisa di ramanên xwendevanan de çêdike ku ji tu carî nabe ji mala xwe dûr bikeve. Her wiha di çîrokê de ev yek xûya dibe ku dema ku tiyê jinê vedigere malê û dibîne jina biyarê xwe tune ye, ew jî tavilê dikeve şik û gomanan û li pey wê digere, ji zêdetir ji bo ku ew şik û gomanê li ser xwe jê bavêje, dibêje
''Cîran ez ê biçim çolê, jina birayê min çûye çêlekê bîne, dereng bûye û hîna nehatiye, birayê min ne li mal e ku hat bêje çû Gewrê bîne.''
Di vir de pirseke wisa derdikeve pêş, gava ku tiyê Gewrê çû gewrê bîne. Mêrê Gewrê jî li pey wan diçe. Pirs ev e; Gelo Mêrê Gewrê çi dît heta ku biyarê wî got; ji min şaş fêm neke. Û di encamê de li hev xistin.
-Kesayet: Çîrok li ser zimanê kesê sêyem tê vegotin û yên din Gewrê, Mêrê Gewrê û tiyê Gewrê ye.
-Bûyer: Bûyera çîrokê di navbera van hes sê kesên me gotî de diborin. Bûyera yekem dema ku Gewrê dixwaze şîr bîne û denreng dimîne, piştre tiyê wê li pey wê dikeve û piştî wê jî mêrê Gewrê li pey wan dikeve. Di encamê de her du bira li hev dixin û hev dikujin û di dawiyê de dema ku Gewrê dibîne çawa mişk serê her du miriyên xwe bi hev diguhere û wan sax dike. Gewrê jî di hwildana vê yekê de serê mêrê xwe û tiyê xwe bi hev diguhere.
-Ravekirin, hûnandin: Çîrok bû çûna Gewrê dest pê dike û bûyer bi awayekî xweşik li peyv hev bi peyv, qalib û devoka herêmê rêz dibe ta dawiyê. Tişta balkêş di çîrokê de ku bi fantaziyeke wiha dawî dibe. Gewê ser tiyê xwe û mêrê bi hev diguhere dema ku sax dibin. Mêr û tiyê Gewrê bi hev du re şer dikin ku ew dibêje; ''Ev jina min e û ya din dibêje ev jina min e.''
-Cih û dem: Jixwe divê ku em ji bîr nekin çîrokên gelêrî bixwe malên gel in û xwediyê wan gel e. Her wiha çîrokên kurdan pir berlav e, lewma jî zêde nayê diyakirin bê ku ev çîrok li ku derê, di kîjan demê, kengî û çawa hatiye gotine. Ji ber ku çîrokên devokî ji devan neqil bûye û di gelek hermên û gundê kurdan re derbas bûye, û lêzêdekirin û kêmkirin li gorî gelek herêmên cuda cuda di çîrokê de çêbibin.
Erê raste, çîrok ji cihekî û demekê tê qeytkirin û wergirtin, lê cih û dema bûyera çîrokê nayê zanîn.
-Girêk: Di çîrokê de kêşe an girêk di navbera şerê du birayan de dest pê dike, ji wir û şûn ve êdî çîrok li pêşiya xwendevan gurtir û meraqtir dibe. Jê zêdetir em dibînin tevî ku çîrok bi dawî bûye, lê girêka çîrokê hîn bi dawî nebûye. Çiku rastî xwendevan di vir de hinekî di warê teknîkî û hizrî de mat dibe. Dema ku Gewrê serê mêrê xwe û tiyê xwe bi hev diguhere. Li gor her du birayan jin dibe ya kê?
B-ERKÊN Dİ ÇÎROKÊ DE:
-Erka çandewarî: Çîrok bi qalib, prensîb, eşîrtî û atmosfêra gundewariyê ku dest pê dike; ''Va hebû nebû malbatek hebû.''
-Erka derûnî: Di eslê xwe de çîrok ji xwîneran re derseke ku muhra xwe di binhişêv mirovan de çêdike. Di warên urf, adet û tevna ku di çîrokê de boriya em rastî vê yekê tên.
-Erka bêhnxweşî: Em di vê çîrokê ber bi cîhaneke ve dêtir de diçin û bi her kesayetên xwe yên sereke re dibin heval û made û parçeyên vê çîrokê bi hûrguliyan nas dikin.
-Erka perwerdeyî: bi taybet çîrokên gelê û eva hatî xwendin ji zarokan dibe sûdmediyek ku divê du bira bi hev re şer nekin, divê ku jin rihet û serbest di nava mala xwe tevbigere, divê ku şik û goman tune be û hwd.. Lê kêmaniyek pedagojîk heye dema ku her du bira xwe dikujin ev yek metirsiyekê li gel zarokan çêdike û gelek caran di hin çîrokên gelêrî de dihêle ku zarok şerker derkevin.
Her wiha serê Mişk nîşane û semboleke wiha ye ku dibe riyeke ku pey serê her du birayan were guhertin û jixwe raz bingehîn a çîrokê di vir de ye.
-Erka zimanî: Di gelek çîrokên gelêrî de li gorî ji gundekî heta gundekî diguhere, qalib û peyvên wê yên zimanî ji hermêbûn û gundîtiya wê derê tê. Bo nimûne ev çîrok ji ber ku li devera kobaniyê hatiye wergirtin em dibînin ku çêj û pevên wekî; çito, seba, va, go û hwd'' din biborin.
A-NIMÛNEYA ÇÎROKÊ:
Serê Mişk
Va hebû nebû malbatek hebû, jineke bi navê Gewrê tevî mêrê xwe û tiyê xwe di malekê de dijîn, rojekê Gewrê dare ku çêleka xwe ji çolê bîne, dare lê dereng dibe û venagere, mêrê wê jî hîna nehatiye malê loma tiyê wê radibe û li pê wê dikeve, ji cîranan re dibêje:
- Cîran ez ê biçim çolê, jina birayê min çûye çêlekê bîne, dereng bûye û hîna nehatiye, birayê min ne li mal e ku hat bêje çû Gewrê bîne.
Mêrê Gewrê tê malê dibîne ku ne birayê wî ne jî jina wî heye, ji cîranan dipirse, cîran jê re dibêjin:
- birayê te çûye jina te ji çolê bîne, got dereng bûye û ew nehatiye.
Mêrê Gewrê vedigere malê li benda bira û jina xwe dimîne, lê ew nayên dilê wî rihet nabe radibe li pê wan dikeve, dare çolê. Dema ku tiyê Gewrê birayê xwe dibîne aciz dibe û dibêje:
- Bira çito tu baweriya xwe bi min nakî, tu li pê me ketiye, ez çito birayê te me, jinbira merên weke xwîşka merên e, tu çito hatiye pê me ?
Her du bira şer dikin, xwe aciz dikin, tiyê jinê radibe xencera xwe ji ber xwe derdixe û xwe pê dikuje, birayê wî jî azic dibe û poşmam dibe ew jî radibe û li pê birayê xwe, xwe dikuje. Jina reben bi tena xwe li wê çolê dimîne, aciz dibe digirî dike hawar lê vala ye, demek derbas dibe û hîna ew di ser wan herduyan de digiriye, dibîne ku du mişk li hev dixin û hev dikujin, piştire jî mişkek tê û serê wan her du mişkan qut dike û bi darekî careke din dîsa serê wan her duyan bi hev ve dike, ew her du mişk jî sax dibin û rih bi wan ve tê, Gewrê bi vê yekê vediciniqe û ew jî radibe serê her du birayan dibire lê pir ditirse, nizane çito bike hema bi lez serê wan dide ber hev û bi hev ve dike, lê ji ber ku êdî dunya jî tarî dibe gewrê xwe şaş dike û serê mêrê xwe bi laşê tiyê xwe de dike û serê tiyê xwe jî bi laşê mêrê xwe de dike, ruh bi her duyan dikeve û ew hişiyar dibin, lê vê carê mêrê bi laşê tî dibêje:
- jin jina min e..
Û tiyê bi laşê mêr dibêje:
- Na jin jina min e...
Navê çîrokê: Serê Mişk
Zarbêj: Fatma Hemo
Perwerde: Nexwendiye
Temen: 82 salî
Herêm: Kobaniyê, Gundê Mişko
Berhevkar: Zîlan Hemo[1]