زاگرۆس هیوا
“گەورەترین هەنگاوی دەوڵەتی کۆماری تورکیا و سیاسەتی تورکیا هەنگاوی Hüda-Parە. پاش 10 ساڵ هەموومان دەیبینین کە ئەم هەنگاوە چەندە ستراتیژیک بووە و دەوڵەتی تورکیا بەم هەنگاوە چۆن لە سیاسەتی ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا [مەبەستی باکووری کوردستانە] گوڕی بە موحافەزەکاری داوە.…… Hüda-Par هەنگاوێکی زۆر ستراتیژیکە. هەژمار و چەندایەتی هێندە گرنگ نییە. ئەمانە ڕەنگە سەد هەزار یان سەد و پەنجا هەزار کەس بن. بەڵام هەندێک هەنگاوی دەوڵەتەکان هەنگاوی چۆنایەتین، نەک هەنگاوی چەندایەتی. دەوڵەتی تورکیا لێرەدا هەنگاوێکی زۆر ستراتیژیکی و گرنگی ناوە. ئێوە سوودی ئەم هەنگاوە پاش دە ساڵی دیکە دەبینن. ئەمەش کاری ئەردۆغانە.”
ئەمانە بەشێکن لە قسەکانی سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی پێشووی کابینەکەی ئەردۆغان کە لە شەوی 22ی گوڵانی 2023 لە وەڵامی پرسیارەکانی ئەحمەد هاکانی پێشکەشکاری تەلەڤزیۆنی CNN Türk گوتوویەتی. ئەمانە گووتنی هەروا ئاسایی نیین. ڕەنگدانەوەی سیاسەتێکی قووڵی دەۆڵەتی تورکیان بەرانبەر بە کورد کە لە سوارەکانی حەمێدییەوە تاکوو ئێستا بەردەوامە.
Hüda-Par چییە؟
Hüda-Par کوورتکراوەی ( Hür Dava Partisi- پارتی دۆزی ئازاد) ە. دامەزرێنەرانی ئەم پارتە ئەندامانی پێشووی ڕێکخراوی حیزب‌اللە‌‍‍ن و ناوی پارتەکەیان وا داڕشتۆتەوە کە هەر واتای حیزب‌اللە بدات. پارتی خودا (هودا) .
حیزب‌اللە چییە؟
لە سەرەتاکانی ساڵانی 1990دا، خەباتی پەکەکە چ لە شار و چ لە شاخ لە پەرەسەندنێکی بەهێزدا بوو. دەوڵەتی تورکیا توانای بەرەنگاربوونەوەی گەریلای لە شاخدا نەمابوو و هەندێک هەرێمی وەک بۆتان و زاگرۆس بە شێوەیەکی دیفاکتۆ کەوتبوونە ژێر کۆنترۆڵی گەریلا. لە ناو شارەکانیش دەوڵەت هەرچەندە بە هەزاران خەڵکی دەگرت و زیندانی دەکرد، بەڵام سەرهەڵدانەکان هەر بەگوڕتر دەبوون و هاوشێوەی ڕاپەرینی 1991ی باشووری کوردستان خەڵک لە هەموو شوێنێک سەرهەڵدانیان دەکرد. توروت ئۆزالی سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی تورکیا ناچار ما بە نێوەندگیری مام جەلال داوای ئاگربەست بکات و وتی دان بە ڕاستینەی کورددا دەنێن و بۆ گفتوگۆ لەسەر سیستەمی فیدراڵیش ئامادەین. بەڵام بە گلۆپی سەوزی بەریتانیا، توروت ئۆزال کوژرا، دەوڵەتی تورکیا هەم لە شاخ و هەم لە شار ئۆپەراسیونی نوێی دەست پێکرد. پێنج هەزار (5000) گوند ئەنفال کران. پێنج ملیۆن خەڵک گوازرانەوە بۆ شارەکانی باکووری کوردستان و تورکیا. لە ناو شارەکانیش ڕێکخراویJITEM (ئەمنییەت و ئیستخباراتی ژاندارمری) و حیزب‌اللە لەلایەن یەکێک لە فەرماندارەکانی سوپاوە (Arif Doğan) دامەزرێنران و ئەمانە دەستیان کرد بە کۆمەڵکوژی خەڵکی نیشتمانپەروەری باکووری کوردستان. بە هەزاران سیاسەتمەدار (وەک نموونە وەدات ئایدین) ، نووسەر (وەک نموونە موسا عەنتەر) ، ڕۆژنامەنووس (وەک مەتین گۆێکتەپە) ، پارێزەر، مامۆستا، قوتابی و هتد بوونە قوربانی. دایکی ئەم قوربانییانە کە ناویان دایکانی شەممەیە هێشتاش لە ئێسک و پرۆسکی ڕۆڵەکانیان دەگەڕێن. حیزب‌اللە و JITEM خەڵکیان دەڕفاند و پاش چەند ڕۆژ جەنازەکەیان لە دۆڵێک، لە دەشتێک، لە کەنار ڕووبارێک فڕێ دەدا. یان ئەوەتا بەزیندوویی دەیانخستنە ناو بیری تێزابەوە (کە بە بیرەکانی BOTAŞ ناسراون) و ئاسەواریان نەدەهێشتن. بە گوێرەی ئاماری ڕەسمی دەوڵەت بە گشتی 17500 کەس کوژران و بێ سەروشوێن بوون. دەوڵەت سەرەتا هەوڵی دەدا خۆی لەم تاوانانە بێبەری بکات و وەک زیانەکانی شەڕی پەکەکە و حیزب‌اللە نیشانی بدات تا ئەو کاتە کە لە ئەنجامی ڕووداوێکی هاتوچوو کە بە ڕووداوی سوسوورلوک (Susurluk) ناسراوە دەستی دەوڵەت لە هەموو ئەم تاوانەنەدا ئاشکرا بوو و سولەیمان دەمیرێلی سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی تورکیا بە ناچاری دانی بەوەدا نا کە دەوڵەت بۆی هەیە جاروبار لە یاسا دەربچێت. ئێدی تاوانەکانی دەوڵەت و JİTEM و حیزب‌اللە ئاشکرا ببوون، بەڵام هەر نکۆڵییان لێ دەکرد.
ساڵ هات و چوو، پەکەکە ستراتیژی خۆی لە سەرهەڵدانی چەکدارییەوە بۆ سیاسەتی دیمۆکراتی گۆڕی و تا ماوەی پێنج ساڵ ئاگربەست بوو. ئێدی دەوڵەت پێویستی بە حیزب‌اللە نەمابوو. بەڵام ئەم ماکینەی تاوانە خوێنی زۆری بۆ دەوڵەت ڕشتبوو و پێویست بوو چارەیەکی بۆ بکرێت. دەوڵەت بۆ ئەوەی کە خۆی پیر و پاک نیشان بدات، هێرشی کردە سەر حیزب‌اللە و لە ماوەی هەفتەیەکدا پاکتاوی کرد. سەرۆکەکەیانی کوشت و چی کادێری بەڕێوەبەریان هەبوو هەموویانی خستە زیندانەوە و سزای هەتاهەتایی پێ دان.
بە هاتنە سەر دەسەڵاتی ئەردۆغان دەوڵەت هیوای لەسەر ئەوە هەڵچنیبوو کە ئەم کەسە بە هەندێک کرانەوەی گوایە دیموکراتی و بە بەکارهێنانی گووتاری ئیسلامی و دانانی دەمامکی ئایینی بتوانێت سۆزی کوردانی باکوور بۆ لای خۆی ڕابکێشێت و ستراتیژی سیاسەتی دیمۆکراتی پەکەکە تووشی شکست بکات. بەڵام تادەهات دەمامکی فاشیستانەی ئەردۆغان ئاشکراتر دەبوو، سیاسەتی دیمۆکراتی کورد و هێزە دیمۆکراتییەکانی تورکیا پەرەی دەسەند و لە ساڵی 2007دا نوێنەرانی گەل چوونە پەڕڵەمان. لە ساڵی 2011 ژمارەی ئەم پەرلەمەنتارانە زیاتر بوون. هەر بۆیە ئەردۆغان کەوتە پەلەقاژەی ئەوەی کە هێزێکی توندئاژۆی ئیسلامی سیاسی لە شێوەی حەماس لە ناو کورددا درووست بکات و بەم شێوەیە سیاسەتی دیمۆکراتی پاکتاو بکات. بۆ ئەم مەبەستە ئەردۆغان لە ساڵی 2011 لە پەڕڵەماندا یاسایەکی تایبەت بە حیزب‌اللە‌ی دەرکرد و لە هەمان ساڵدا زیاتر لە 30 کەس لەو سەرچەتانەی حیزب‌اللە کە حوکمی هەتاهەتاییان هەبوو لە زیندان بەردران و لە ڕێگەی ئەمانەوە لە 19ی کانوونی یەکەمی 2012 حیزبێک بە ناوی Hüda-Par دامەزرێنرا. پاشان لە ساڵی 2018دا سەدان کەسی دیکەی لەم تاوانبارانە لە زیندان بەردا. ئەم حیزبە بۆ ماوەی دە ساڵ بەشداری هەڵبژاردنی شارەوانییەکان و پەڕڵەمان بوو، بەڵام وێڕای بەکارهێنانی هەموو دەرفەت و ئیمکاناتی دەوڵەت نەیتوانی تەنانەت یەک شارەوانیش بەدەست بهێنێت. لە هەڵبژاردنەکانی پەڕڵەمانیشدا نەک یەک کورسی بەڵکۆ لنگە کورسییەکێشی دەست نەکەوت.
هەر بۆیە لە هەڵبژاردنەکانی 2023دا ئەردۆغان هەموو بەربژێرەکانی Hüda-Parی بە لیستی AKPوە دابەزاند تاکوو بتوانێت لە ڕێگەی چەند کورسییەکی پەڕڵەمانەوە ڕەوایەتییەک بەم گرووپە بدات. ئێستاش هەموو میدیای سەر بە AKP - کە لە سەدا نەوەدی میدیای تورکیا پێک دەهێنن - لە خزمەتی پرۆپاگەندەکردن بۆ Hüda-Par دان.
Hüda-Par و باشووری کوردستان
ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە Hüda-Par چ پەیوەندییەکی بە باشووری کوردستانەوە هەیە. پەیوەندی زۆری هەیە، چونکە هاوپەیمانی ستراتیژی ئەردۆغان لە باشووری کوردستان PDKیە و وەکوو پێویستییەکی ئەو هاوپەیمانییە پێویستە ئەجیندای ئەردۆغان پەیڕەو بکات. PDK لە دوو ڕێگاوە ئەم ئەجیندایەی ئەردۆغان پەیڕەو دەکات. یەکەم لە ڕێگای سیاسییەوە. هەر زوو PDK نوێنەرایەتییەکی بۆ Hüda-Par لە هەولێر کردەوە و لە ئاستی باڵادا ئیعترافی پێکردن و چاوپێکەوتنی لەگەڵ کردن. ئەگەر لە بیرمان بێت کاتێک کە داعش نیوەی ئێراقی داگیرکرد، تاکە هێزێک لە دونیا کە کۆنسۆلخانەی لە لای داعش هەبوو تورکیا بوو و تاکە هێزی کوردی کە وەکوو دراوسێیەکی نوێ ئیعترافی بە داعش کرد PDK بوو، چونکە ئەمە پێویستییەکی هاوپەیمانێتی نێوان ئەردۆغان و PDK بوو.
ڕێگای دووەم ئەوەیە کە لە ڕێگای میدیاوە Hüda-Par بە جەماوەری باشووری کوردستان بناسێندرێت و وەکوو هێزێک کە نوێنەرایەتی ئیرادەی گەلی باکووری کوردستان دەکات پێشان بدرێت. Hüda-Par یەکەم جار لە میدیاکانی سەر بە PDK دەرکەوت و هەموو هەوڵی ئەم میدیایانە درەوشاندنەوەی Hüda-Par بوو. هەم بەرلە هەڵبژاردن و هەم پاش هەڵبژاردن هەوڵدرا کە زۆرترین ڕۆماڵ بۆ Hüda-Par بکرێت. ئەگەر لە بیرمان بێت میدیا بێ ڕکابەرەکانی سەر بە PDK یەکەم میدیای بە ناو کوردی بوون کە مایکرۆفۆنیان بۆ چەتەکانی داعش (دراوسێیە نوێیەکەی باشووری کوردستان) درێژکردەوە و هەوڵیان دا ڕەوایەتییان پێ ببەخشن.
Hüda-Par و هێزە ئیسلامییەکانی باشووری کوردستان
پارتی دیمۆکراتی کوردستان بۆ ئەوەی سیاسەتی بەکرێگیراوێتی خۆی بۆ داگیرکەران لە ڕای گشتی گەلی کوردستان بشارێتەوە، هەوڵ دەدات کە هەموو کەس و لایەنێک بەم سیاسەتەوە بگلێنێ و بەکرێگیراوێتی بکاتە دیاردەیەکی گشتگیر. هەر بۆیە زۆر هەوڵیدا کە ببنە پردی پەیوەندی لەنێوان Hüda-Par و هێزەکانی دیکەی باشووری کوردستان، بە تایبەت هێزە ئیسلامییەکان. لێرەدا دینی ئیسلام وەکوو ئامرازێک بەکارهات بۆ پتەوکردن و پەرەپێدان بەو پەیوەندییە. شتێک کە جێگای سەرسوڕمانە ئەوەیە کە هێزە ئیسلامییەکانی باشوور چۆن وا بە ئاسانی کەوتنە داوی ئەم سیاسەتەی PDKوە. هێزە ئیسلامییەکانی باشووری کوردستان لە دژی دیکتاتۆرییەتی سەددام حسێن تێکۆشانیان کردووە، قوربانییان داوە و لەسەر ئەم بنەمایە، وێڕای هەموو کەموکۆڕییەکانیان، لە ناو کۆمەڵگەی باشووری کوردستاندا تا ئاستێک لە ڕەوایەتیان هەیە. بە هێزی خۆیان دەچنە پەڕڵەمان و دەچنە ناو حکومەتیشەوە. بەڵام Hüda-Par هەر لە سەرەتاوە لە باوەشی دیکتاتۆرێک وەک ئەردۆغاندا چەکەرەی کردووە و گەورە بووە، هەر لە باوەشی ئەردۆغانیشەوە چوونە ناو پەڕڵەمان. ئەگینا ئەم گرووپە نە توانای چوونە پەڕڵەمانی هەیە و نە ئەوەندە دەنگ دێنێت کە ببێتە موختاری گوندێکیش. چونکە گەلی باکووری کوردستان باش دەزانێت کە ئەم گرووپە هیچ پەیوەندییەکی نە بە ئیسلامەوە هەیە و نە بە کوردایەتییەوە. لێرەدا پێویست دەکات هێزە ئیسلامییەکانی باشووری کوردستان هۆشیارانەتر مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخەدا بکەن، بە هەڵوێستی خۆیاندا بچنەوە و میدیا سێبەرەکانی خۆیان نەکەنە بڵندگۆیەک بۆ Hüda-Par. پێویستە دەرک بەو ڕاستییە بکرێت کە Hüda-Par برای دینی نییە. هەم دوژمنی برایە و هەم دوژمنی دین.
Hüda-Par و داعش
سیاسەتی داگیرکەری دەوڵەتی تورکیا وا پێویست دەکات کە لە هەندێک شوێن تاوانی جەنگی ئەنجام بدات. بەڵام بۆ ئەوەی ئەم تاوانانە لە سەری نەکەوێت هەوڵ دەدات لە ڕێگای هێزی پرۆکسییەوە ئەم تاوانانە ئەنجام بدات. لەم ڕووەوە هەم Hüda-Par (حیزب‌اللە) و هەم داعش لەلایەن دەزگای شەڕی تایبەتی تورکیاوە دامەزرێنراون و هەموو کارێکیان دەکەوێتە خزمەت سیاسەتی جینۆسایدەو، داگیرکاری و فراوانخوازی تورکیاوە. هەر دووکیان دوو ڕووی یەک پوولن. هەردوو ئەم گرووپە زۆرترین کۆمەڵکوژی و تاوانیان لە دژی گەلی کورد ئەنجام داوە. داعش لە باشوور و ڕۆژاوای کوردستان چییە، حیزب‌اللە‌ش و ڕووە تازەکەی کە Hüda-Parە لە باکوور هەمان شتن. هەر بۆیە هێزە نیشتمانپەروەرەکانی کوردستان هەروەکوو چۆن لەبەرانبەر داعش یەکیانگرت و سەرکەوتن هەر بەم شێوەیەش پێویستە لەبەرانبەر Hüda-Parیش خاوەن هەڵوێست بن و نەهێڵن کە ئەردۆغان ڕەوایەتی بە زیهنییەتی داعش بدات لە ناو سیاسەتی کوردیدا. [1]