ڕۆ گەردوونی زوانی ئەڎایی

ئیمساڵ پەی وېسویەرەمین (23) جاری یونسکۆ جە ڕۊ وېسویەکوو (21) مانگەو فوریەی بە مەراسمێ جۊراوجۊرێ ملۆ پیرای ئی ڕۊیەو و داوا جە گردلایەنێو، بە تایبەت جە گرد دەسەڵاتێو کەرۊ، کە جە مەحاڵوو وېشانە پارێزگاری جە گرد زوانێو کەرا و ئێمکاناتوو گەشەیشا پەی فەراهەم کەرا. یونسکۆ چی بانگەوازانە پاگېری سەرو ئانەیە کەرۊ کە زوان سامانېوی فەرهەنگی گەردوونین و ئەرکوو گرد لایەن و دەسەڵاتێوەن کە ئی سامانە فەرهەگیەیە پارێزنۆ. یونسکۆ گرد ساڵێو بە دروشمێوە تایبەتە ملۆ پیرای ئی ڕۊیە و ئیمساڵیچ بە دروشمەو پەروەردەی چن زوانی شەرت و پەیوازەن پەی سەرکۆتەی جە وانای و فێرکاری سەردەمیانەینە.
بەپاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی (UNESCO) جە 6000 زوانێ کە تاکو ئارۊ مەنێنێ و کەم تاکو فرە پەنەشا منویسیۆ و قسێشا پەنە کریا، نیمەشا کەوتێنێ وەروو هەڕەشێ فوتیای. یۊ چا زوانا کە هەڕەشیش ئینا سەرەو، زوانی هۆرامین. دوێ حەفتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلېنە مشۊ. مەردەی ھەر زوانێو بۍ بەش بېیەی کۊمەڵگاو مرۊڤایەتین جە سەروەت و سامانی فەرھەنگی وېش کە بە ھەزاران ساڵێ ئی سەروەتشە نیان یۆوە. پەی ئېمەی ھەورامی فۆتیای زوانەکەیما یانی ھەم بۍ بەش بېیەیما جە سەروەت و سامانی فەرھەنگیما، ھەم فۆتیای بەشێوی گەورە جە وێبېیەی (ھویت) کۊمەڵایەتی و ئێتنۆلوژیما. نامۍ (2474) زوانا ئینا دلێ ئەتلەسوو (نەخشە) زواناو یونسکۆینە کە هەڕەشێ نەمەنەیشا ئینا سەرەو. هەر پاسە نامۍ (230) زوانا دلێ ئی ئەتلەسینە هەنە کە جە ساڵەو 1950 یەو تاکو ئیسە بە تەمامی فوتیاینێ. 200 زوانێ جە یەرێ (3) نەوێ وېیەردێنە دلېنە شیەنێ. هەڕەشێ فوتیای سەرو (1700) زوانا فرە جدین. زیاتەر جە (600) زوانێ کەوتێنێ پەراوێزەو و هیچ هەرمانێوەشا پەنە نمەکەریۆ. زیاتەر جە نیمەو ئی (6000) زوانەیە، زوانو ئا کەمینانە کە کەمتەر جە (10000) قسەپەنەکەرۍشا هەنێ. یونسکۆ (UNESCO) هۆکاروو ئی زوانفۆتیایە گېڵنۆوە پەی گەمەی ناسالمی سیاسی بە گەردی، و بە تایبەت پەی سیاسەتی چەوتی زوانی، کۊمەڵایەتی و فەرهەنگی دەسەڵاتە نادێمۆکراتیک و ناسەردەمیەکا. داخەکێم یۊ چا دەسەڵاتە نادێمۆکراتیکا حکوومەتوو باشوروو کوردستانین کە 32 ساڵێن سیاسەتێوی یەکجار ناداڎپەروەرانە و چەوتش وەرانوەروو زوانی هۆرامیەو گېرتەن وەر و جە گردو ئێمکاناتوو گەشەپەنەدای بێبەشش کەردەن.
مشیۊ دیسان ئەنگووسەو تاوانێ پەی ئا دەسەڵاتدارا درێژە کەرمۍ و ویرشا وزمێوە کە ئی سیاسەتە زوانکوشەو ئاڎیشا ملۆ چوارچېوەو تاوانەو لینگۆسایدی (زوان کوشی) و لینگۆسایدیچ تاوانېیەنە دژ بە مرۊڤایەتی. ماڤی زوانی بەشێوی جیا نەکریان جە مافە فەرھەنگیەکاو جاڕنامەو گەردوونی مافەکاو ئانزانی. مافێ ئانزانی سنور نمەشناسا و بەیۆوە گرێ دریاینێ و ھەمیشە و گرد یاگێەنە یاگێ ڕېزینێ و مشۊ بە ڕەسمی بشناسیا. کەس پەیش نېیەن ئی مافا تەقەیۆر کەرۊ چوون مافێ ئانزانی چەنی ئانزانی وېش جە ئەڎای با و ھەتا یەک ئانزان مەنەبۊ، ئی مافایچە ھەنێ. جاڕنامەو گەردوونی مافوو ئانزانی جە بەشوو مافە فەرھەنگیەکانە (مادەو 26 و 27 ) و ھەر پاسە جە ڕېکەوتنامە تەمامکەرەکاو ئی جاڕنامەینە (ڕېکەوتنامەی فەرھەنگی، کۊمەڵایەتی و ئابووری) جە مادەو 13 و 15 ینە ئی مافاشە دیاری کەردێنێ کە مافی زوانی بەشێوەن چی مافا. بەپاو ئی مافا مشۊ گرد ئانزانێو ئێمکانوو ئانەیشەبۊ بە زوانێو کە پەنەش پەروەردە کریان و زاڵەن سەرشەرە، یانی زوانی ئەڎایی، پێوەنڎی بە دنیاو دەوروبەریشە کەرۊ، ھەر پا زوانیە جە دیاردەکا یاوۆنە، بوانۆ و بنویسۆ و ھەست و سوزو وېش بەروزۆ. ئەرکوو گرد ئانزان و لایەنێوەن کە ئی مافا بە ئانزانی وەراوەریش ڕەوا وێنۆ، ڕېزشا وەنە گېرۆ، بە ڕەسمێشا بشناسۆ و بەپاو ئێمکاناپیش یاردیدەروو وەراوەرەکەیشبۊ پەی یاوای پی مافە ڕەوایاشە. ئەر پېسە نەبۊ، ئیتر باس کەردەی جە ئانزانیەتی، دێمۆکراسیەت و بەرابەری و داڎپەوەری و...... بۍ مانان.
ھەر چن واڵە وبرای دڵسۆچی ھەورامانی ئی چن ساڵە خزمەتێو خاسشا کەردەن بە زوانەکیما و فرە کەلێنېشا پەڕێ کەردێنێوە کە دەسێشا وەشێ با، بەڵام بە بەئاورد چەنی زوانەکا دەوروبەری بارۆدۊخوو زوانی ھەورامی بار و دۊخێو مەینەتبارەن. ئی مەینەتیچە دەسکردەن و گېڵۆوە پەی سیاسەتی چەوتوو و بۍ خەمێ و پەشتەو گۊش وستەی ئا دەسەڵاتدارا کە فەرمانڕەوایی هەردوی بەشەکاو ‌هۆرامانی کەرا. جوابوو ئی سیاسەتوانە نالایق و کەمتەر خەم و مەینەت سازا شێعرە دیارەکێ سەعدی شیرازیەنە کە ماچۊ:
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید کە نامت نهند آدمی
تۆ کە جە مەینەو کەسانێتەری بێخەمەنی
نمەشیۆ نامۍ ئانزانیت پۊرە بنیا
موختار کەریمی.[1]