Di salvegera Cejna Şehîdan de… Dewleta Tirk komkujiyên OsmaniyanOsmaniyan li Sûriyê didomîne
NAVENDA NÛÇEYAN- ŞERVÎN MUSTAFA

Dîroka dewleta Osmanî bi komkujiyên li dijî gelên Kurd, Ereb, Ermen, Suryan û Yewnan dagirtî ye. Tirkiye jî îro li Sûriyê li ser şopa bav û kalên xwe dimeşe û komkujiyan li dijî gelên herêmê pêk tîne, lewra divê gel li dijî dagirkeriya dewleta Tirk rabe serhildanê.
6`ê Gulanê li Sûriyê û Lubnanê wek ‘Cejna Şehîdan’ tê pejrandin. Ev cejn piştî bidarvekirina rewşebîr, welatparêz û şoreşgerên Sûriyê, Lubnanê û Filistînê ji aliyê dewleta Osmanî ve di dema Şerê Cîhanê yê Yekemîn de anku sala 1916`an, pêk hat.
Osmaniyan di navbera 21`ê Tebaxa 1915`an û heta destpêka 1916`an gelek komkujî pêk anîn. Roja 6`ê Gulanê jî wek Cejna Şehîdan hat pejrandin, ji ber ku hejmara herî mezin a welatparêz û şoreşgeran li Beyrût û Şamê, di wê rojê de hatin bidarvekirin.
Rêzedarvekirin di serdema Ehmed Cemal Paşa de pêk hatin ku yek ji serokên Komeleya Îtîhad û Teraqqî bû û di sala 1915`an de li ser Sûriyê û Lubnanê hate erkdarkirin.
Çalakvanê opozîsyona Sûriyê Fatih Camûs li ser mijarê wiha dibêje: Roja 6`ê Gulanê ku salvegera bidarvekirina kesayetên şoreşger li herêma Sûriya mezin ji aliyê dewleta Osmanî ve, bûyereke mezin bû û nîşaneyên mayînde derxistin holê. Ew yek zordariya dewleta Osmaniyan li dijî tevgerên rizgariyê û gelên di bin dagirkeriyê de, rewa dike. Her wiha îşaretê bi berdewama zordariyê, komkujiyan, dagirkeriyê û pêkanîna çavnebariyê jeopolîtîk dike, nexasim li qada Sûriyê. Wekî ku îro wekî duh be û jê xirabtir be jî.
LI DIJÎ STEMKARIYA CEMAL PAŞA ŞOREŞA REWŞENBÎRAN
Piştî ku Cemal Paşa yê xwînmij li Sûriyê hat ser hikumê, teror û zordarî ji xwe re kir bingeh. Serweriya xwe bi rêya kuştin û koçberkirinê ferz kir û bac, leşkeriya bi zorê û zimanê tirkî ferz kir. Piştî ku li Misirê têk çû û nikarîbû ji bin serweriya hêzên Brîtanyayê derxista, kiryarên xwînmij Cemal Paşa zêde bûn.
Ji biryarên ku ji Kongreya Parîsê ya sala 1913`an derketine, beşdarbûna Ereban di rêveberiyê de û rêveberiya xweser a Ereban di nava erdên dewleta Osmanî de. Lê belê dewleta Osmanî biryarên kongreyê pêk neanîn û siyasetên xwe yên şovenîst ku li ser esasê ferzkirina serweriyê, talankirina xêr û bêran bû, her wiha siyasetên tirkkirinê û qirkirina çandî û ziman li herêmên ku dagir kirine û bi taybetî li Sûriyê û Lubnan û Iraqê berdewam kir. Van sedeman hişt ku çirûska şoreşan pê bikeve û bi taybetî rewşenbîr, siyasetmedar û şêxan banga derketin dagirkeriya Osmanî dikir.
Dema ku şoreşên banga derketina dewleta Osmanî ji herêmê dikin, dest pê kirin, Osmaniyan siyaseta tirsandin û bidarvekirinê da meşandin da ku serweriya xwe li welêt ferz bike û gelek şoreşger, têkoşer, siyasetmedar û rewşebîrên herêmê bi dar ve kirin.
TEWANBARIYÊN JI BO TUNEKIRINA REWŞENBÎRAN
Dewleta Osmanî dor li gel teng kir, lewra gel bi serkêşiya rewşenbîr û siyasetmedarên li dijî rêveberiya Osmanî serî hilda û hemleyên ku banga tevlêbûna şoreşa erebî ya mezin ku ji Hîcazê ji bo têkbirina Osmaniyan dest pê kiribû, bi rêxistin kirin.
Da ku şoreşa rewşenbîr û dijberên siyaseta wî têk bibe û wan tune bike, Cemal Paşa ew bi têkiliyên bi Brîtanya û Fransayê re tawanbar kirin. Van tawanbariyan bingeha çalakiyên zordariya Osmaniyan li dijî fermandar, rewşenbîr û siyasetmedaran çêkir. Her wiha rêjeya kuştin û terorê zêde bû û rêzedarvekirinên li dijî kesên biguman dest pê kir.
Li ser wê yekê, Cemal Paşa li dadgeha Sûriya ya li Çiyayê Lubnanê biryara bidarvekirina gelek rewşebîr û welatparêzên Şamê û Beyrûtê da.
Dewleta Osmanî biryara bidarvekirinê li ser du beşan pêk anî. Beşa yekê di 21`ê Tebaxa 1915`an de pêk hat. Beşa duyemîn jî di 6`ê Gulana 1916`an de pêk hat ku hejmara herî mezin li Qada Biric a Beyrûtê, Qada Mercê ya Şamê hate bidarvekirin û piştre navên her du qadan veguherî Qada Şehîdan.
Da ku rêveberiya Osmanî sûcên Cemal Paşa yê xwînmij veşêre, ew ji Sûriyê rakir û li şûna wî Cemal Paşa Mersînî ku bi navê (El-Sexîr) navdar bû, erkdar kir.
Cemal Paşa yê xwînmij sala 1922`yan li bajarê Tiblîsê bi destê kesekî Ermen ê bi navê Estefan Zaxgiyan wek tolhildana komkujiyên Osmaniyan li dijî Ermenan ên sala 1915`an, hat kuştin. Piştre li dijî hemû berpirsên qirkirina Ermenan ku zêdetirî milyon û nîv Ermen bûn qurbanî, tevgereke berfireh bi navê çalakiya Nîmsês anku Ceza dest pê kir.
Gelên Sûriyê û Lubnanê li dijî kiryarên Osmaniyan bê deng nebûn. Wan kiryaran rastiya ku tekane rê ji bo rizgariya ji dagirkeriya Osmanî berxwedan e, reva kir. Şoreşa Erebî ya Mezin a sala 1916`an destpêka bidawîbûna dewleta Osmaniyan bû ku 400 salan hikum kir. Dema ku şoreş bi ser ket, di 1920`an de Kongreya Nîştimanî ya Sûriyê serxwebûna Sûriyê û Iraqê ji deweta Osmanî ragihand.
6`ê Gulanê roja bidarvekirina şoreşgeran û komployên Tirkiyê yên qirêjî bû. Hemû tevgerên nîştimanî û dijberên siyaset û komkujiyên wê û hemû azadîxwaz û demokrasîxwaz, hatin hedefgirtin.
Hikumeta Tirk di 6`ê Gulana 1972`an de yek ji şoreşgerên Tirkiyê Denîz Gezmîş tevî du şoreşgerên din Yûsif Aslan û Huseyin Înan bi dar ve kirin ku bi dijberiya hikumetê di salên 60`î de dihatin naskirin.
Denîz Gezmîş di 27`ê Sibata 1947`an de li Enqereyê hatibû dinê. Hîna xwendekarê zanîgehê bû, tev li Partiya Komunîst bû û li dijî siyaseta hikumeta Tirkiyê bû. Sala 1971`an hikumeta Tirkiyê ew girt. Tê gotin ku dema şoreşger sewqî cihê bidarvekirinê hatin kirin, ev dirûşm berz kirin; Bijî yekitiya gelê Tirk û Kurd, bijî berxwedana wan a li dijî faşîzmê.
Di heman roja sala 1996`an de îstixbaratên Tirkiyê hewl da rêber Abdullah Ocalan bikuje ku wê demê li Şamê bû. Hewldana kuştinê bi rêya teqandina erebeyeke bombebarkirî li nêzî cihê wî pêk hat ku di encamê de gelek kes birîndar bûn.
DÎROKEKE BI KOMKUJIYAN DAGIRTÎ
Dîroka dewleta Osmanî bi komkujiyên li dijî hemû gelên ne Tirk, dagirtî ye. Ji dema dagirkirina Sûriyê sala 1516`an ve, Osmaniyan li dijî elewiyên bajarê Helebê Komkujiya El-Til pêk anî. Ew komkujî yek ji bûyerên herî xirab ên dîrokê ye. Di komkujiyê de 90 hezar mêr, jin û zarok hatin qetilkirin. Komkujî bi navê El-Til hat binavkirin, ji ber ku seriyên jêkirî yên qurbaniyan li naverasta bajêr kom kirin û girekî (Til) mezin çêkirin.
Bajarê Kerbela yê Iraqê jî ji komkujiyên Osmaniyên nefilitî. Di sala 1842`yan de dewleta Osmanî li bajarê Kerbelayê komkujiyek pêk anî û derdora 10 hezar jin, mêr û zarok kuştin.
Bi heman şêweyî Osmaniyan komkujiyên xwe li dijî gelê Kurd ê Bakurê Kurdistanê dewam kirin û di salên 1937-1938`an de qirkirinên etnîk li dijî Kurdan pêk anîn ku bi ‘Komkujiya Dêrsimê’ hat naskirin. Di komkujiyê de zêdetirî 40 hezar Kurd hatin kuştin û zêdetirî 10 hezarî jî hatin koçberkirin. Her wiha komkujiyên ku di dema şoreşa Şêx Seîdê Pîranê ya sala 1925`an de pêk hatin û ‘Komkujiya Geliyê Zîlanê’.
Gelê Yewnan jî rastî komkujiyên Osmaniyan hat. Di navbera salên 1914-1922`yan de, Osmaniyan qirkirineke komî li dijî Yewnanên li Anatolyayê pêk anî ku di navbera 450 hezar heta 750 hezar kesan de bûn qurbanî. Her wiha Yewnan bi darê zorê hatin koçberkirin û cihên çandî û dîrokî yên xiristiyanên ortodoks hatin rûxandin.
Xirabtirîn komkujiyên Osmaniyan di sala 1915`an de li dijî Ermenan pêk hat. Li gorî lêkolîneran, di navbera milyonek heta milyon û nîv mirov hatin kuştin. Ji ber vê yekê ev komkujî bi gelek navên din wekî Qetilama Ermeniyan, sûcê mezin tê binavkirin. Ji ber ku qetikirina Ermeniyan di şerê cîhanê yê yekemîn û piştî wê, bi rêk û pêk hat kirin.
Di heman salê de, li dijî Suryanan Qetilama Sêfo pêk hat û 250 hezar heta 500 hezar kes hatin kuştin.
Di sala 1858`an de jî, Tirkan li dijî gelê Xiristiyan ên li bajarê Cide yê Erebistana Siûdî komkujiyek pêk anî û bi dehan bazirgan û biyanî bûn qurbanî. Her wiha sala 1917`an li paytexta Misirê Qahîrayê, dewleta Tirk komkujiyek pêk anî û 10 hezar kes kuşt.
DEWLETA TIRK ÎRO KOMKUJIYÊN BAPÎRÊN XWE LI SÛRIYÊ DIDOMÎNE
Siyasetên dewleta Tirk ên dagirkirina dewletên cîran, destwerdana li kar û barên wan, siyaseta tirkkirinê, koçberkirin, kuştin û wêrankirinê heta piştî têkbirina dîktatoriya Osmanî li Sûriyê bi dawî nebûn.
Çalakvanê opozîsyona Sûriyê Fatih Camûs siyaseta Tirkiyê ya niha wiha wesif dike: Berdewama siyasetên berê ye, karesat û xeteriyeke mezin û hovane ye ku berjewendiyên xwe yên geopolîtîka pêk bîne, lê tenê de vir de nesekinî, ji dema dagirkirina Lîwa Iskenderon û heta niha ve desthilata Tirk û bijardeyên piştgiriya wê dikin di tevliheviya Sûriyê û parçekirina welatiyên Sûriyê de bi israr e.
Camûs wiha domand: Desthilata Tirkiyê tevahî pêngavên êrişên destwerdan û dagirkirinê ji kêliyên yekemîn ên aloziya Sûriyê de dest pê kirin. Bi hinceta xeteriya pêşdeçûnên herêmên Bakur û Rojhilatê Sûriyê û rola Kurdan li ser ewlehiya me heye û gotina terorê siyasetên xwe bi pêş xistin.
Ji destpêka dagirkirina dewleta Tirk a xaka Sûriyê piştî lihevkirina bi Rûsyayê re ji Tebaxa 2016’an de û dagirkirina bajarên Cerablus, Bab û Ezazê, di siyasetên bapîrên xwe yên Osmanî de ji pêkanîna komkujî, koçberkirina gel û fezkirina siyaseta Tirkkirinê li herêmên dagirkirî berdewam e. Her wiha tu serjimariyên durist der barê kuştina sivîlên ji ber êrişên dewleta Tirk li ser van herêmên navborî de tune ne, lê hin rapor îşaret pê dikin zêdetirî 500 sivîl hatin kuştin û zêdetirî hezar û 500 kes jî astengdar bûn.
Li gorî detayên Heyva Sor a Kurdî- şaxê Efrînê, Kiryarên dagirkirin û komkujiyên li dijî sûriyên li van herêman nesekinîn, di 20’ê Çileya 2018’an de dewleta Tirk a dagirker êrişî Efrînê kir û heta 18’ê Adara heman salê dewam kir û bi wê re jî bajar dagir kir. Di dirêjahiya 2 mehan de dewleta Tirk 12 komkujî li dijî şêniyên Efrînê pêk anîn.
Li aliyekî din jî Rêxistina Mafên Mirovan a Efrînê belge kir ku 498 şêniyan jiyana xwe ji dest da û 690’î din dest, ling û parçeyên laşên xwe winda kirin.
Piştî dagirkirina Efrînê, dewleta Tirk a dagirker binpêkirin û kiryarên xwe li dijî sivîlan nesekinandin, li gorî serjimariya Rêxistina Mafên Mirovan a Efrînê di encama topbarana li ser kantona Efrînê ya dagirkirî û gunên kantona Şehbayê ku tê de sivîlên Efrînê yên koçber hene, zêdetirî 563 sivîlan bi destê artêşa Tirk û çeteyên wê di 2 salan de jiyana xwe ji dest da, jê jî 55 di bin îşkenceyê de ku dewleta Tirk a dagirker û çeteyên wê li dijî sivîlên revandin li Efrînê ne.
Di vê derbarê de sekreterê giştî yê Partiya Texyîr û Nehda ya Sûriyê Mistefa Qelacî wiha got: Karwanên şehîdan ji 1956, 1967, 1973, 1982 heta 2011 û ta niha li pey hev hene û zêdetirî milyonek şehîd hatin dayîn û hê jî karwanên şehîdan ku canê xwe dikin oxira Sûriyê, hene. Di vê dawiyê de jî teqîna terorî ya li Efrînê, belê, hêzên Tirkiyê yên ku herêmê bi rêya artêşa xwe ku 40 hezar leşker derbas kirinê, bi rê ve dibin, ev teqîn pêk aniye, her wiha hevalbendên wê yên çete ku qebûl kir ku bibe lîstok di destê Osmaniyên nû ya bi serkêşiya serokkomarê Tirkiyê Erdogan de.
Tişta îro dibe ji ya berê bûye ne dûtir e, her wiha hê Tirkiya Osmanî terora dewletê ya sîstematîk li ser xaka Sûriyê dimeşîne û rojane sivîlên Sûriyê şehîd dixe. Dewleta Tirk di kuştina sivîlan de bi rêya êrişên li ser bajarên Serêkaniyê û Girê Spî di Cotmeha 2019’an de berdewam kir, li gorî serjimariya Heyva Sor a Kurdî 242 sivîl ji nav 22 zarokan jiyana xwe ji dest da û 677 jî birîndar bûn.
Ji komkujiya herî hov êrişa dewleta Tirk a dagirker li ser bajarê Serêkaniyê ya hedefgirtina karwana sivîlên di 13’yê Cotmeha 2019’an de ku di encamê de 13 sivîl şehîd bûn ji nav jî rojnamger hebûn, her wiha 70 kes jî birîndar bûn, li aliyekî din pêkanîna komkujiya ku çeteyên dewleta Tirk a li dijî sekreterê giştî ya Partiya Sûriyê ya Pêşerojê Hevrîn Xelef di 12’yê Cotmeha 2019’an de li ser rêya M4 ya di navbera Til Temir û Eyn Îsayê de.
Kesên ji ber agirê şerê li Sûriyê direvîn li ser sînorê Sûriyê-Tirkiyê ji sûcên kuştinên bimebest rizgar nebûn, girêdayî vê yekê SOHR’ê kuştina zêdetirî 445 sivîl, jê 366 mêr û ciwan in û 79 zarok in, bi destê pasdarên sînor ên Tirkiyê belge kirin.
Her tim di komkujiyên Osmaniyan û neviyên wan ên Tirk de siyaseta koçberiya mezin a li herêmên dagirkirî pêk dihatin, mîna Bab, Ezaz, Cerablus, Efrîn, Serêkaniyê û Girê Spî, her wiha li şûna wan Tirkmen û malbatên çeteyan bi cih kirin.
‛HEVGIRTINA GEL Û SIYASETÊ LI SÛRIYÊ DÊ DAGIRKERIYÊ TÊK BIBE’
Ji destpêka şoreşa Sûriyê û vegera wê ya aloziyê bi destwerdana derve çi hêzên cîhanî dibe yan jî herêmî de, çavdêr û pispor diyar dikin ku hebûna biyanî çi Rûsya, Amerîka, Îran an jî Tirkiyê dibe dagirkerî ye û piştrast dikin ku ev dagirkerî tenê bi rêya pêkanîna eniya siyasî û gel pêkan e.
Fatih Camûs li ser dagirkirina Tirkiyê ya xaka Sûriyê wiha got: Dagirkirina Tirkiyê ji xaka Sûriyê re wek dagirkirina Cihûyanû dagirkirina Amerîkayê ye, her wiha tevahî şêweyên dagirkirina tenê bi rêya berxwedana cidî bi pêkanîna eniyên siyaset û gel pêkan e, bi taybet li hember dewleta Tirk a dagirker hin girêkên rastîn hene. Ew jî bi sedema berdewama aloziya Sûriyê û parçekirina nîştimanî ya hundirîn û nakokiya bername û erkên van rêxistin û hêzan e.
Camûs îşaret bi rola Amerîkayê ya li Sûriyê kir û wiha got: Bêguman xetereya rola Amerîkayê û hedefên wê li hember dagirkirina Tirkiyê pir dijwar e heke ne dûr be jî. Hin pêwîstiyên vegera hevbendiyên kevn di navbera alî û hêzên Sûriyê bi taybet desthilat û hêzên Kurd li Rêveberiya Xweser hene. Hevbendiyên kevn bi hedefa şikandina xeleka Sûriyê ji dêvla Sûriyê ye.”
Fatih Camûs li ser girîngiya diyaloga sûrî ya têkbirina dagirkeriyê jî wiha axivî: Dê bibe tiştekî pir şerm û xemgînî heke destwerdana yekser a diyalogê ya destpêkirina eniya berxwedanê li dijî dagirkirinên li ser welatê Sûriyê pêk neyê. Jê jî dagirkirina Îsraîl û Amerîkayê û bi taybet dagirkirina Tirkiyê ye. Divê em razayî heta pêşketina mîna vê berxwedanê nemînin, heke na dê bûyerên xeternak ji yên doza Lîwa Îskenderon û Efrînê zêdetir pêk bên.[1]