بییەی نەتەوەیی کوردی میانو فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکینە
ئاماڎەکەرڎەی و هورگېڵنای: ئەسعەد ڕەشید
بەشەی سەڎهەمە
ئی سیستەمە وەرو ئانەی سەرو بنەماو هېزی کارمەکەرۊن، جیاوازییەکې جە لاشۆ ئېژێ نییەنې، ئەچېگەیچۆن جیاوازی زوان و کەلتورو نەتەوەکانی کە جیاوازیێ سرووشتی و ئەنتۆلۆجین جە لاو درووسوازەکاوە ئڼە قیمەتییەن کە جە کاتو ململانې هېزەکانە هېزی سەرکۆتە تېکەڵ نەبۊن بە هېزی دۊڕیای، دمای ئانەی هېزێ ئەچا هېزا بەردشۊ ئیتر جیاوازی کەلتوری و زوانی نمەمەنۊو مەبۊن هېزە دۊڕیاکە ببۊن بە هورگیرو کەلتور و زوانو هېزە سەرکۆتەکەی و زوان و کەلتورو وېش بنیۊ لاوە پەی ئانەی دلې سیستەمەکەینە مافو بییەیش ببۊن. واتا ئەچی سیستەمەنە وەروئانەی جیاوازی میانو دڼەکانو دلې ئا سیستەمەیە ئېژێ نیەنې، مەبۊ دۊڕیێکې دلې گەمەکەی پاڕەوی زوان و کەلتورو سەرکۆتەکەی بکەران و زوان و کەلتورو سەرکۆتەکەی ببۊن بە زوان و کەلتورو کۊ سیستەمەکەی. دلې سیستەمو مەملەکەتو خوڎاینە جیاوازی میانو یەکەکانو دلې سیستەمەکەی ئەرکشان تەنیا پەی جیاکەرڎەیۆ جەمسەرە وەراوەربییەکا دلې سیستەمەکەی نییەن و بە پاو وەراوەر بییەیۆ جەمسەرە وەراوەرەکا تەقەیۊرشا ملەرە نمەی، چوونکوم بنچینەنە دلې ئی سیستەمەینە وەراوەربییەیۊ میانو یەکەکانە نییەن، ئی سیستەمە سیستەمو گەمەو هېزەکانی نییەن بە خاترەو بەردەیۆ، واتا ئی سیستەمە سەرو بنەماو هېزی کارنمەکەرۊن.
سیستەم دلې مەملکەتو خوڎاینە پەی وەرجەسەکەرڎەی هارمۊنیاو هامئاهەنگین میانو یەکەکانە. ئی سیستەمە سیستەمو جەڼگی و ململانې هېزەکانی نییەن بە خاترەو زاڵبییەیێ زیاتەرینە، واتا سیستەمو ئا گەمە سۆسۆریەیە نییەن کە ململانې میانو هېزەکانی ڕېکمەوزۊن بە خاترەو زاڵکەرڎەی بەهېزەکانی ملو بېهېزەکارە، ئی سیستەمە سیستەمو کارە هونەرییەکان، کە سیستەمو سازکەرڎەی هامئاهەنگین میانو جیاوازەکانە. دلې کەڤاڵو ڕەنگە جیاوازەکې دلې کەڤاڵەکەی دلې ململانې و شۊڕشینە نییەنې بە خاترەو زاڵبییەی ڕەنگێسان ملو ڕەنگێ تەریشارە، بەڵکوم ئینێ دلې هامئاهەنگینە بە خاترەو ئاشکەراکەرڎەی ئا وېنەینە کە بە جیاوازییەکانو گرڎیشاوە مەرمانیۊ. پېوەڼی ڕەنگە جیاوازەکانو دلې ئی کەڤاڵەیچە هامئاهەنگین و بەبې بییەی ئا هامئاهەنگیەیە نمەتاوان ئانەی کە پەنهانی و نادیارەن برماناش.
پاسەبۊ سیستەم دلې ئی کەڤاڵە هونەریەینە سیستەمو هەمئاهەنگیکەرڎەی ڕەنگە جیاوازەکانەن و ئا سیستەمە چن بتاوۊن هامئاهەنگی میانو ئا ڕەنگە جیاوازا بەهېزتەر بکەرۊن ئاڼە متاوۊن جە ڕاو ئا ڕەنگاوە ئانەی پەنهانەن ئاشکەراتەرش بکەرۊن، تاکو ئانەی پەنهانەن ئاشکەراتەر ببۊن جیاوازی میانو ڕەنگەکانی زیاتەر ئاشکەرا مەبۊن. ئینەیچ ئانەی مەیاونۊن جیاوازی دلې ئی سیستەمەینە چېوێ ڕووکەشانە نیەن و بەهېزبییەی جیاوازیەکانی بەهېزبییەی سیستەمەکەین و دلې ئی سیستەمەینە جیاوازییەکې ڕوەو نەمەنەی و دلېنەشییەی و تاویایۆ دلې یەک ڕەڼگینە نمەلان، بەڵکوم سەرەمڕە ڕوەو پەرەئەسای و بەهېزبییەیێ زیاتەری ملان. گەر دلې سیستەمە سۆسۆریەکەینە ئیمکانو ئانەی ببۊن بەبې بییەی جیاوازییەکانی سیستەم بتاوۊن درېژە بە هەرمانەو وېش بڎۊن، ئانە دلې مەملەکەتو خوڎاینە سیستەم بەبې بییەی جیاوازییەکانی تەواناو کارکەرڎەیش نمەبۊن.
جەلاو لایبێنتزی، سیستەم دلې مەملەکەتو خوڎاینە پانەی ڕوەو کەماڵی مەلۊن کە جیاوازی دلې تاکەکانو دلې ئا مەملەکەتەینە زیاتەر پەرەبسانۊن. تاکو جیاوازییەکې زیاتەر و بەهېزتەرېبان، سیستەم خاستەر مەتاوۊن مەملەکەتەکەی ڕوەو کەماڵی ببەرۊن. ئینەیچ تەمام چەپەوانەو چارەنویسو جیاوازییەکانەن دلې ئا مەملەکەتەینە کە سیستەمەکەش سیستەمێ درووسەیین. ئا مەملەکەتە سیستەمەکەش سیستەمێ درووسەیین پانەی مەیاوۊن بە کەماڵی کە جیاوازی میانو ئەندامەکاشەنە نەمەنۊ و گرڎشان ڕوەو ئانەی بلان کە سەرکۆتەکە یاوانش پەنە. بەشێ جە کتېبو بییەی نەتەوەیی کورڎی میانو فەلسەفە و سۆسیۆپۆلەتیکینە، نویستەی عیرفان مستەفا، هۊرگېڵنای پەی سەرو زوانی هۆرامی: ئەسعەد ڕەشید. [1]