جەنگو زۊرەملەو قاجاریا و ڕەزا شای پێ سەرو هۆرامانی
چی ڕوانە، کاتیو گوشم دابئ بە ویرەوەریەکاو کاک حەمەو حەمەسەعیڎی، (دەنگو خاک)ی، جە (نیمەو دوەم و بەشەو (67) ی و وە بیدایەتو بەشەو (68)یەنە کتوپڕ مۆزوعەکەی فاڕو کە گوایا جە ئاخرو نەوەڎەکانە ویرلې دروست کەرڎەو فیلمیوی جە بارەو هۊتەرې قاجاریەکا پێ سەرو خاکو هۆراماناتی ئامان وەرۆ، بەڵام بە داخۆ بە هەر هۆکاریو بییەن سەرشا نیانۆ.
بەڵام کاک حەمە کورتیو جە تارېخو هۊتەرەکې حەر باس کەرو، کە جە کتیبو (توحفەی ناسرییە)نە هورش گیرتەن. کتیبەکە پیک ئامان جە یاڎنامێ جەنگەکا، کە بە دەسو حاکمو کاتو سنەیۆ (فەرهاد میرزای)و وە نۋیسەرو کتیبەکەی (میرزا شوکرڵڵا)ی نویسیێنیوە.
باس کەرا کە جە ئاخرو ئوخرو (1800)کا، دۆڵەتو قاجاری ئینا پێجورەنە کە هۆراماناتی پیسەو باقی یاگەکا تەرو قەڵەمڕەوو کوردستانی وزونە چیرو دەسەڵاتو ویش. بەڵام سانەکئ ملش پێ مەڎاو، جیای ئانەیە، بەوەشی واتەنشا پەنە “جەنگتا مەکەرمئ و جەنگما مەکەردئ ”. بەڵام حاکم هەر عەزمەش جەزمە بوو -ئەمرەش پەنەنە هەرچی تواناشەنە بئ وزوش گەڕ پێ بە مەرامگیرتە و بە واتەو ویشا (ئاژاوەگیڵا). فرەو عەشائیر و ویوورەشئ دوورو نزیکی هۆرامانی پڕچەک کەرو، وە بە بەخشیش و ئیمتیاز دای خەڵەفڼوشا.
حاکم حەر پیسەو نەریتو نەگریسی وەڵیناش، وەڵی گرچیویەنە ئینا شونەو دامو تەڵەتاشای پێ سەرەو سەردارەکا. ویشو لەشکرش و بەکرێگیرتئ ڕوە منیا دەگایەکاو مەریوانی کە چەنی هۆرامانو تەختی هام سنوورینئ. چاگە دامیوە منیوە پێ (هەسەن سانی)، بەنامئ پیکئامایۆی و وە خەڵاتو شای، چەنی دوە براکېش (بارام و مسەفا) کیشوشا پێ مزگی دەگاو بێلوی، دەمودەس بە بەرنامە هەسەن سانی کوشاو دوە براکێچش قوڵبەس کەرا.
کە چیگە دماو کوشتاردێوی فرەی جە لەشکرییو بەکرېگېرتەکاش، عاقیبەت بەعزیو سەرکۆتئ بەدەست مارا. ماویو تەر ڕوە منیا هۆرامانو لهونی و نۆسوڎی، چاگێچە دماو بەرەنگارییوی ونینی نۆسوڎێچ تەختەو تاڵان کەرا. حەمە سەعیڎ سانیچ کە مزانو پەشتەو نۆسوڎی کۆتەن دەسو خیانەتکەراو هئزیچ نابەرابەرا، هیچش پێ مەمەنوە بیجگە ئانەیە بازو جیاو ئاوارەو ئۆڎیمی بوو. دماو ساڵیوی مەرافە بێنو دۆڵەتو قاجاری و عوسمانیەکا سەرو چارەنووسو سانی دروست بوو. حەمەسەعیڎ سان بە خاسش مزانو بەیوە پێ “وەتەنی”.
پێ ئاسانکاریچ خاتوو ( فێروزە)ی هامسەریش کیانوە، تاکو بەڵکوم بەهامکاری بەعزیو جە پیا ماقوڵا و کەسایەتیا شارو سنەی چەنی (فەرهاد میرزا)ی ڕەدوبەدلو قەراردادیو کەرا کە سان بەیوە. ئاییچ قۆل مڎو کە هەرمانەش لا شا (ناسرەدین)یۆ پێ کەرو. حەمە سەعیڎ سانو دەسەو دائیرەکەش مەیاوە پێ کوردستانی، سنەنە بە نیمچە دەسبەسەرییۆ یانیوی ئاشنانە مەناوە.
دیارا هەرمانەو بەخشای سانی کەمش ئاوردەن، گوایا (شا) پێداگیریش کەرڎەن -کە پێ ئانەیە ئاژاوی هۆراماناتی دماییش بێ، مشیوم (سان) دلینە بریو.
ئیتر (فەرهاد میرزا) مەجبوور گنو تەڵە تاشای پێ سانی. چانیشا، پەڵپەش پەنە گیرو بەهامڕایی ویش بەروشۆ پێ جوانڕووی، چاگە مەڕاسمو تەحویڵیو ئەوەکیاستەیش پێ نۆسوڎی بەرو ڕاوە.
پێ مەراسمەکەی، حاکم بە بەرنامە دەعوەتو سانی کەرو پێ نانو نیمەڕووی. جە گەرمەو دەعوەتەکەیەنە، کەسیو بە هەڵەداوان ویش کەرو چوەرەرە، بە حاکمی ماچوو؛ -قڕیو بێنو سەربازەکانە پیشئامان، بە تو نەبوو مەمرکیورە. سان کەمیو شپرزە بوو، حاکمیچ بە فڕکیو ملو بەر، عەینو کاتیەنە چەکدارە مەئموریەکئ کوا سەرو سانی و کوڕەکېش، سانی کوشاو کوڕەکېش (عەبدالڕەحمان)ی قوڵبەس کەراو وزاش زیندان، دماتەریچ خنیکناش، کە گوایە جە خەفتیی وەزعەکیینە ویکوژیش کەرڎەن.
دماو شیوەنو ویبڕیەیو زوڵفقرتنای، خاتوو (فێروزە) کە دوە گیانەیج بوو، دەسو کوڕە وردەساڵەکېش (ڕوسەم)ی گیرو (کە دماتەر بوو بە (ڕوسەم سان)، تاتەو ئافراسیاو بەگی). بنەوبارگە پیچوە ملو پێ یانەو دوسیویش جە ڕەوانسەر، چاگە زاڕوڵەکەش بوو، کە (جافرسان)و سەردەمی بوو.
ساڵە مێو ساڵە ملو (جافرسان)یچ دەسەڵات پیڎا کەرو. جە لایەنو دۆڵەتیو، کە ئیسە (ڕەزا شا)ن، هەمان پرۆسە دوبارە بوە. (جافرسان)یچ ۋەرو ئانەیەەە “شەڕەکە”ی بەرو خاکو دوژمنی، لەشکرش تاکو نزیکاو تارانی بەرو بەڵام بە داخۆ عاقیبەتو ئاییچی هەمان چارەنوسو وەڵینا بوو.
سان ئاوارەو هەڵبجەیو ڕومادی بوو، دماتەر بە مەرگی سرووشتی ساڵەو (1941)ی سەرە منیوە، جە زەیدو خاتوو (فێروزە)ی ئەڎێشەنە، جە عەبابێلی بەخاک مسپاریو.
سەبارەت بە ئی بابەتیە، یاگی ویشەنە دوی (پاشکوی) ئیزافەو نویستەکێم کەرو ئاییچی:
1. خاتوو (فێروزە) خېزانو حەمەسەعیڎ سانی (ئەڎاو جافرسانیو ڕوسەم سان)ی چەنی خاتوو (پیروزە) هامسەرەو (فەتاح بەگ)یو ئەڎاو ساڵەح بەگی باباگۆرێم واڵینئ. هەرپاسە ئانا دماو ئەرەنیاو ئی پۆستەیە ئاگادارشا کەردا کە خاتوو (ئەفروزە)یچ کە کەرو هامسەرەو مەجیڎ بەگی جافی و ئەڎاو حامیڎ بەگی والێیشا بیینە. کەواتە (فێروزەو پیرۆزەو ئەفروزە) وااڵی بیینئ و کناجئ شیخ عەلی عەبابێلی بیینئ. هەر یەری ئافرەتی سالاریو قسەڕەوێو نامڎاری بیینئ. بەڵام بەداخۆ دیارا قۆمایەتی جە سەرو ئەڎێوە کەمتەر بایەخش دریان پەنە تاکو جە سەرو تاتەیۆ.
جە هەرمانە عالەکاو خاتوو (پیرۆزە)ی جە بەڵخەنە، کیشتەو قەنات (کیە)و ئاوی بییەن جە وەروەزەنۆ پێ دەگێ، کە هانەو ژەناش چەنە دروس کەرڎەن، کە هەم پێ ئاوەو واردەی وە هەم پێ سەرەشورگەیچ بەکار ئامان. هانەکە حەتا وەڵی بارکەرڎەیچ. حەر بە (هانە پیروزە) مەنەبیو مەشوور بئ.
2. کاتیو هەسەن سان کوشیو، خانەوادەکەش ئاودیوو سورێنئ با، جە بانیشارو دماتەریچ جە دەگاو نەوی سکونەت کەرا.
یو جە کوڕەکاش بەنامی نەسروڵڵا بەگی دەسەڵات دار بوو. پێ ئانەیە نەسڵو ویش گم نەکەرو، ڕا وزو بەڵخە، یانەو سڵیمان بەگی، دەسەڵات دارو بەلخەی گیرسوە. سڵیمان بەگ خاتوو (سانییە)ی کناچیش مڎو پەنە، کە پەنج کوڕیو کناچیوەش چەنە با. دوی جە کوڕەکاش دوی کناچی تەری جە بەگزاڎاو بەڵخەی بەرا، یووشا هەسەن بەگ خاتوو (تەییبی) ئەمین بەگی بەرو، دوەمیچ کەریم بەگ خاتوو (مینا)ی مەتیەم. تەنیا کناچەکی نەسروڵڵا بەگیچ خاتو (مەلیحە) شوو کەرو بە حەمەئەمین بەگو عەباس بەگی جە (ئاوای ڕۆسەم بەگ)ی.
فاروق سان ئەحمەڎ. [1]