فۆتۆ، سۆران کەریم
- 23-11-2013

شوێن: #کەلار#
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1991
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: (سەردانی #مام جەلال# و ئەندامانی مەکتەب سیاسی #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان# بۆ قەڵای شێروانە)
ناوی وێنەگر: (نەناسراو)[1]

ناونیشانی بابەت: شوێنەواری مێژوویی قەڵای شێروانە لە شاری #کەلار#
نووسەر: هانی موڕتەزا

#قەڵای شێروانە# بە یەکێک لەو شوێنەوارە مێژووییە گرنگانەی کوردستان دادەنرێت کە دەکەوێتە باشووری خۆرهەڵاتی شاری کەلار، لە ناوچەی #گەرمیان#ی باشووری کوردستان.
سەرەڕای بوونی چەند بیروبۆچونێکی جیاواز لەسەر مێژووی قەڵاکە، ئەوەی ئێستا بە فەرمی باسی لێوە دەکرێت ئەوەیە کە لە ساڵی 1866 بە بڕیاری محەمەد پاشای جاف درووستکراوە و وەک باس دەکرێت لەو سەردەمەدا ماوەی 8 ساڵی خایاندووە تاکوو قەڵاکە بەتەواوی بنیاد نراوە و لە ساڵی 1874دا کارەکانی درووستکردنی ئەم بینایە کۆتاییان پێ هاتووە.
قەڵای شێروانە لە ناوچەی زەنگابات و ناوچەی قەوبەی برایم بەگ، پێشکەش بە ئەمیر شێروان کوڕی مەنسوور کراوە. هەندێک سەرچاوە باس لەوە دەکەن کە بەشێک لەو گردەی قەڵای شێروانەی لەسەر بنیادنراوە، لە سەردەمی ساسانییەکاندا درووستکراوە و بە پێی سەردەم گۆرانکاریی بەسەردا هاتووە، دواتر لەسەر بڕیاری محەمەد پاشای جاف، بەشێکی دیکەی گردەکە کە شوێنی ئێستای قەڵاکەیە بنیادنراوە.
محەمەد پاشای جاف کە سەرۆک هۆزی گەورەی جاف بوو، هەروەها لەلایەن والی بەغداوە پۆستی پاشایەتیی پێ بەخشرابوو، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی هۆزەکەی و سەرپەرشتیکردنی سنووری ژێر دەسەڵاتی کە هەر لە شارەبان تاوەکوو #جوانڕۆ# بوو، ئەم قەڵایەی لەسەر ئەم تەپۆڵکەیە لە شاری کەلار بنیاد نا.

قەڵاکە لە دوو نهۆمی بینا و نهۆمی سێیەم کە بە کڵاو فەرەنگی ناسراوە پێکهاتووە. درووستکردنی قەڵاکە لەو سەردەمەدا بۆ دوو مەبەست بووە:
1. مەبەستی سیاسی، بۆ چاودێریی دەڤەرەکە و هەروەها ئاگاداربوون لە نزیک بوونەوەی خەڵک و کەسی بێگانە لە دەڤەرەکەدا.
2. بە مەبەستی حەوانەوەی محەمەد پاشا و خێزان و میوانەکانی

قەڵای شێروانە لە ڕووی هەڵکەوتەی جوگرافیایی، لایەنی سیاسی و ستراتیژییەوە لە سەردەمی درووستکردنیدا گرنگ بووە چونکە بەسەر تەواوی ناوچەکەدا ڕوانیویەتی و لەوێوە چاودێریی ناوچەکە کراوە. ئێستا قەڵای شێروانە وەک شوێنەوارێکی مێژوویی بۆ شارۆچکەی کەلار و گەرمیان گرنگیی تایبەتیی خۆی هەیە و بووەتە سیمبولێک بۆ شاری کەلار و شوێنێکی مێژوویی و گەشتیاری لە ناوچەکەدا.
شارەزایانی بواری بیناسازی لەسەر ئەو مەوادەی بیناکەی لێ ساز کراوە دەڵێن: بینا و قەڵاکە لە خشتی قوڕ درووستکراوە و دوو جۆر خشتی تێدا بەکار هاتووە، ئەوانیش جۆرێکی خشتی ئاشووری و بابلییەکانی پێ دەڵێن و جۆرەکەی تریشیان خشتی سوورکراوە یاخود برژاوی پێ دەوترێت. هەروەها بەردیشیان بەکار هێناوە و قسڵ و گەچ و داری گوێزیشی تێدا بەکارهاتووە.
ئەم قەڵایە بەهۆی بوومەلەرزە و تێپەڕینی ساڵەکانەوە چەند شوێنێکی داڕماوە و هەر بۆیە لە ساڵەکانی 1925-1988 و 1998دا سێ جار نۆژەن کراوەتەوە و هەر ئێستاش (2023) بۆ جاری چوارەم لەژێر نۆژەنکردنەوەدایە.

=KTML_Bold=ڕووبەر=KTML_End=
قەڵاکە لەسەر ڕووبەری 320 مەتری دووجا و بە شێوەیەکی چوارگۆشەیی درووستکراوە. یەک دەرگای سەرەکیی هەیە کە بە شێوازی نیوەبازنەیی و کەوانەیی لە دار درووستکراوە و دەکەوێتە بەشی باشوورەوە.

=KTML_Bold=پێکهاتەی هەر نهۆمێکیشی بریتییە لە:=KTML_End=
1. نهۆمی یەکەم: پێک دێت لە دوو ژووری گەورە و دوو هۆڵ و چوار ستوون بۆ ڕاگرتنی قەڵاکە، کە تاوەکوو نهۆمی سێیەم دەڕوات.
2. نهۆمی دووەم: لە چوار ژوور و یەک هۆڵ پێک دێت.
3. نهۆمی سێیەم: تەنیا لە یەک ژوور پێک دێت کە بە شێوەی کڵاوفەڕەنگییە و دەکەوێتە ناوەڕاستی قەڵاکە.
پەنجەرەکانی هەر نهۆمێکیش بە شێوازی کەوانەیە و لە داری گوێز درووستکراون.
بەهۆی کۆن بوونی قەڵاکە وەک شوێنەوارێکی مێژوویی، ساڵانە قوتابییان لە زانکۆ و پەیمانگاکان سەردانی ئەم شوێنە دەکەن. ئەمە سەرەڕای سەردانی کردنی سەدان گەشتیار کە بۆ دیتنی ئەم قەڵایە ڕوو لە شاری کەلار دەکەن. لە پلانیشدا هەیە لە داهاتوودا لەلایەن شارەوانی و لایەنە پەیوەندیدارەکانەوە، بە مەبەستی جوانکردنەوەی قەڵاکە و کەڵک وەرگرتنی خەڵک لە کاتی گەشتوگوزار و سەردان کردنی ناوچەکە، دەوروبەری قەڵاکە بکرێت بە پارک و سەوزایی.[1]

قەڵای شێروانە ساڵی 1978[1]

شوێن: #کەلار#
ڕۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1991
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: (مستەفا قایەچی، سەڵاح هەلاج)
ناوی وێنەگر: لە ئەرشیڤی سەڵاح هەلاج[1]

ڤیدیۆ: مێژووی درووستبوونی #قەڵای شێروانە#
شوێن: #کەلار#
ناوی بەرنامە: بەرنامەی پێ بە پێ - کەناڵی ئاریەن
پێشکەشکار: کەلسوم حسێن
[1]

قەڵای شێروانە یەکێکە لەشوێنەوارە مێژوویەکانی #گەرمیان# و کوردستان و ناوچەکە، لەلایەن حەمە پادشای جافەوەدروستکراوە و مێژووەکەی دەستپێکی دروستکردنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ 152 ساڵ بەر لەئێستا، لەئێستاشدا بەهۆی کۆن بوون و بومەلەرزەوە بەشێکی ڕووخاوە و مەترسی ڕووخان لەسەر بەشەکانی تری هەیە.
قەڵای شێروانە، دەکەوێتە بەشی باشوری شارۆچکەی #کەلار#ی ناوەندی ئیدارەی گەرمیان و بەماوەی هەشت ساڵ دروستکراوە، لەدوای دروستکردنییەوە تائێستا سێ جار نۆژەنکراوەتەوە، سەبارەت بەچۆنییەتی دروستکردن و مێژووی قەڵاکە، جیهاد دەلۆیی خاوەنی کتێبی قەڵای شێروانە، بۆ ڕۆژنیوز دەدوێت و زانیاریی دەخاتەڕوو.
$مێژووی دروستبوونی$
بە وتەیەی بەشێک لە مێژوونوسان و شوێنەوار ناسان، قەڵای شێروانە لە ساڵی 1866 – 1874ز، لەلایەن حەمە پاشای جاف لەسەر گردی شوێنەواری شێروانە لە شارۆچکەی کەلار دروستکراوە، ئەم گردە دروستبوونی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی کاشییەکان و ساسانییەکان، دروستکردنەکەشی هەشت ساڵی خایاندووە.
$شێوازی قەڵاکە$
قەڵای شێروانە دەکەوێتە باشوری ڕۆژهەڵاتی شارۆچکەی کەلارەوە، پێکهاتووە لە سێ نهۆمی سەرەکی، لەوانە، بەشی یەکەم و دووەم پێکهاتووە لە سێ ژووری گەورە و لەکۆمەڵیک ژوور و ڕێڕەو، قادرمە، تاق، ئاگردان ودوکەڵکێش، نهۆمی سێیەمی قەڵاکە، کە بەکڵاوفەرەنگی ناسراوە، لەئێستادا بەهۆی بومەلەرزەکەی ساڵی ڕابردووەوە ڕووخاوە، بەشێکی زۆری دوو نهۆمەکەی دیکەی قەڵاکەش درزیان بردووە و شوێنەواری گەرمیان سەرقاڵی نۆژەنکردنەوەی شوێنە زیان لێکەوتووەکانن.
دەرگای سەرەکی قەڵای شێروانە تەنها دەرگایەکی دوولاییە، کە ڕووی سەرەوەی تەواو کراوە بەشێوەی کەوانێکی نیوبازنەیی، قەڵا لەهەر چوار لاتەنیشتیەکانەوە چوار بورجی هەیە، ڕووبەری ئەو زەوییەی قەڵاکەی لەسەر دروستکراوە، نزیکەی 400م دووجایە، پانییەکەی لە ڕووی پێشەوەی 19 م و 35سم، پشتەوەی 5م 18سم، درێژی لای ڕاست 15 م و 40 سم-و لای چەپیشی 15 م و 20 سم، بەرزی قەڵا لە ڕووی پێشەوەی بە ستارەکەیەوە تا نهۆمی دووهەم 7 م و 95سم، لە ڕووی پشتەوەی 7 مەترە.
ئەو ماددانەی لە دروستکردنی قەڵای شێروانەدا بەکارهاتوون بریتین لە، خشتی خوڵ، بەرد، قسڵ و گەچ، کە بەشێوەی جوان و توندوتۆڵ دروستکراوە، هەروەها داری تێدا بەکارهاتووە وەک داری گوێز بۆدروستکردنی دەرگا وپەنجەرەکانی، ئەومادانەشی لە دروستکردنی قەڵادا بەکارهاتوون لەشوێنەوارە مێژووییەکانی گوندەکانی، شێرەوەن، بنکورە، شێخ باوە، کوڵەجۆ و زەنگاباد لە سنووری گەرمیانەوەبۆی براون، کەرەستەکان بەزۆری بە گوێدرێژ و ئێستر گوازراونەتەوە و بە هەمان شێوەش لە ڕووباری سیروان ئاو هێنراو بۆ کارکردن لە قەڵاکەدا.
$سێ جار نۆژەنکراوەتەوە و هەنگاو بۆ چوارەم جار دەنرێت$
قەڵای شێروانە، دوای دروست بوونی سێجار نۆژەنکراوەتەوە، لە ساڵەکانی 1925 و 1988 و 1998، دواجار بە هۆی بومەلەرزەکەی ساڵی ڕابردووەوە، کڵاو فەرەنگی قەڵاکە ڕووخاوە و لە ئێستادا کارکردن بۆ نۆژەنکردنەوەی دەستیپێکردووە و لەدوا قۆناغی کارکردنیشیدا بڕیارە ڕێکخراوی پریس کڵاوی هۆڵەندی چاکی بکاتەوە و تێچووەکەی لە ئەستۆ بگرێت، چاوەڕێ دەکرێت بەم زووانە چاک بکرێتەوەو کۆتایی بەکارەکانی بهێندرێت.
$حەمە پادشای جاف کێیە؟$
ناوی محەمەد پادشای کوڕی کەیخەسرەوی کوڕی سڵێمان بەگی کوڕی زاهیر بەگی کوڕی یار ئەحمەد بەگی سەیفوڵا بەگی سەید ئەحمەد جوانڕۆییە، لە ساڵی 1881ز لە دایکبووە، سەرۆک هۆزی جاف بووە، سنووری دەسەڵاتداریی زۆر بووە، بەجۆرێک لە شارەزوورەوە بۆ کرماشان.
جیهاد دەلۆیی نوسەری کتێبی قەڵای شێروانە، بۆ ڕۆژنیوز وتی: بەپێی وتەی مێژوونووسان حەمە پادشای جاف قەڵای شێروانەی زیاتر بۆ دوو هۆکاردروستکردووە، یەکەم سیاسی، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی بەسەر ئەو ناوچەدا هەبێت کە لەژێر دەستی خویدایە، دووەمیش بە مەبەستی جێگای حەوانەوەی خۆی و بەشێک لە خانەوادە و هۆزەکەی، کە ئەو کات کۆیستان و گەرمیانیان کردووە.
جیهاد دەلۆیی، وتیشی: لە ئێستادا قەڵای شێروانە جێگایەکی مێژژوی گرنگ و پڕ بایەخە و بوەتە یەکێک لەناوچە گەشتیارییە گرنگەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان و لەبۆنە نشتیمانیەکاندا خەڵکی سەردانی دەکەن.[1]
#06-07-2018#

مێژوویی قەڵای شێروانە و چۆنییەتی درووستکردنی
#فەرمان ئەحمەد#

قەڵاى شێروانە، دەکەوێتە بەشی باشووری شارۆچکەى کەلاری ناوەندی ئیدارەى گەرمیان و بەماوەى هەشت ساڵ درووستکراوە، لەدواى درووستکردنییەوە تا ئێستا سێ جار نۆژەنکراوەتەوە، سەبارەت بە مێژووی درووست کردنی و چۆنییەتى درووستکردنی و لە سەردەمی فەرمانڕەوایی کێ درووست کراوە.

$مێژووى درووستبوونى$
بە وتەیەى بەشێک لە مێژوونووسان و شوێنەوار ناسان، قەڵاى شێروانە لە ساڵی 1866 – 1874ز، لەلایەن حەمە پاشاى جاف لەسەر گردى شوێنەواری شێروانە لە شارۆچکەى کەلار درووستکراوە، ئەم گردە درووستبوونى دەگەڕێتەوە بۆسەردەمى کاشییەکان و ساسانییەکان، درووستکردنەکەشى هەشت ساڵى خایاندووە.

$شێوازى قەڵاکە$
قەڵاى شێروانە دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتى شارۆچکەى کەلارەوە، پێکهاتووە لە سێ نهۆمی سەرەکى، لەوانە، بەشی یەکەم و دووەم پێکهاتووە لە سێ ژووری گەورە و لەکۆمەڵیک ژوور و ڕێڕەو، قادرمە، تاق، ئاگردان و دوکەڵکێش، نهۆمى سێیەمى قەڵاکە، کە بەکڵاوفەرەنگى ناسراوە، لەئێستادا بەهۆی بومەلەرزەکەى ساڵانی ڕابردووەوە ڕووخاوە، بەشێکى زۆری دوو نهۆمەکەى دیکەی قەڵاکەش درزیان بردووە و شوێنەواری گەرمیان سەرقاڵی نۆژەنکردنەوەى شوێنە زیان لێکەوتووەکانن.
دەرگای سەرەکى قەڵای شێروانە تەنیا دەرگایەکى دوولاییە، کە ڕووى سەرەوەى تەواو کراوە بەشێوەی کەوانێکى نیوبازنەیی، قەڵاکە لەهەر چوار لاتەنیشتیەکانەوە چوار بورجى هەیە، ڕووبەری ئەو زەوییەى قەڵاکەى لەسەر درووستکراوە، نزیکەى 400م دووجایە، پانییەکەى لە ڕووى پێشەوەى 19م و 35سم، پشتەوەى 5م 18سم، درێژى لاى ڕاست 15م و 40سم-و لای چەپیشی 15م و 20سم، بەرزى قەڵا لە ڕووى پێشەوەى بە ستارەکەیەوە تا نهۆمى دووەم 7م و 95سم، لە ڕووى پشتەوەى 7مەترە.
ئەو ماددانەى لە درووستکردنى قەڵاى شێروانەدا بەکارهاتوون بریتین لە خشتى خوڵ، بەرد، قسڵ و گەچ، کە بەشێوەى جوان و توندوتۆڵ درووستکراوە، هەروەها داری تێدا بەکارهاتووە وەک داری گوێز بۆ درووستکردنى دەرگا و پەنجەرەکانى، ئەومادانەشی لە درووستکردنى قەڵادا بەکارهاتوون لەشوێنەوارە مێژووییەکانى گوندەکانى شێرەوەن، بنکورە، شێخ باوە، کوڵەجۆ و زەنگاباد لە سنووری گەرمیانە وە بۆی براون، کەرەستەکان بەزۆری بە گوێدرێژ و ئێستر گوازراونەتەوە و بە هەمان شێوەش لە ڕووباری سیروان ئاو هێنراو بۆ کارکردن لە قەڵاکەدا.

$سێ جار نۆژەنکراوەتەوە و هەنگاو بۆ چوارەم جار دەنرێت$
قەڵاى شێروانە، دواى درووست بوونى سێجار نۆژەنکراوەتەوە، لە ساڵەکانى 1925 و 1988 و 1998، دواجار بەهۆی بومەلەرزەکەى ساڵانی ڕابردووەوە، کڵاو فەرەنگى قەڵاکە ڕووخاوە و لە ئێستادا 2023 کارکردن بۆ نۆژەنکردنەوەى دەستیپێکردووە و لەدوا قۆناغى کارکردنیشیدا بڕیارە ڕێکخراوى پریس کڵاوى هۆڵەندى چاکى بکاتەوە و تێچووەکەى لە ئەستۆ بگرێت، چاوەڕێ دەکرێت بەم زووانە چاک بکرێتەوەو کۆتایی بەکارەکانی بهێندرێت.

$حەمە پادشاى جاف کێیە؟$
ناوى محەمەد پادشاى کوڕى کەیخەسرەوى کوڕى سڵێمان بەگى کوڕى زاهیر بەگى کوڕی یار ئەحمەد بەگى سەیفوڵا بەگى سەید ئەحمەد جوانڕۆییە، لە ساڵى 1814ز لە دایکبووە، سەرۆک هۆزى جاف بووە، سنووری دەسەڵاتدارى زۆر بووە، بە جۆرێک لە شارەزوورەوە بۆ کرماشان.
جیهاد دەلۆیی نووسەری پەڕتووکی قەڵاى شێروانە، بەپێی وتەى مێژوونووسان حەمە پادشاى جاف قەڵاى شێروانەى زیاتر بۆ دوو هۆکاردرووستکردووە، یەکەم سیاسی، بۆ ئەوەى دەسەڵاتى بەسەر ئەو ناوچەدا هەبێت کە لەژێر دەستى خۆیدایە، دووەمیش بە مەبەستى جێگاى حەوانەوەى خۆی و بەشێک لە خانەوادە و هۆزەکەى، کە ئەو کات کوێستان و گەرمیانیان کردووە.
لە ئێستادا 2023 قەڵاى شێروانە جێگایەکى مێژووى گرنگ و پڕ بایەخە و بووەتە یەکێک لەناوچە گەشتیارییە گرنگەکانى ئێراق و هەرێمی کوردستان و لەبۆنە نشتیمانیەکاندا خەڵکى سەردانى دەکەن.[1]

لە شارۆچکەی #کەلار#، تیمێکی شوێنەوار ناسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، کڵاوە فەرهە‌نگی قەڵای شێروانە دروست دەکەنەوە، کە ساڵی ڕابردوو بە هۆی بومەلەرزەوە ڕووخا.
ئەمڕۆ، لە شارۆچکەی کەلاری ناوەندی ئیدارەی #گەرمیان#، دەست به نۆژەنکردنەوەی قەڵای شێروانە کرا، کە ساڵی ڕابردوو بە هۆی بومەلەرزەوە زیانی پێگەیشتبوو.
ساڵەح محەمەد سەمین، جێگری بەڕێوەبەری شوێنەواری گەرمیان، بەڕۆژنیوزی وت: لە بومەلەرزە بەهیزەکەی ساڵی ڕابردوو، قەڵای شێروانە بە گشتی و کڵاوە فەرهەنگی-یەکەی کە دەکەوێتە سەرووی قەڵاکە زیانی پێگەیشتو و ڕووخا، لە ئێستادا دەستکراوە بە چاککردنەوەیی و ڕێکخراوێکی هوڵەندی بەناوی پرێس کڵاوس، تایبەت بە شوێنەوار، ئەکری چاککردنەوەی گرتووەتە ئەستۆ.
ساڵەح محەمەد، وتیشی:کڵاوە فەرهەنگییەکە لەلایەن تیمێکی شارەزای بواری چاککردنەوەی شوێنەوار، لە شاری #ورمێ#-ی ڕۆژهەلاتی کوردستانەوە هاتوونەتە شارۆچکەی کەلار و سەرقاڵی چاککردنەوەین، هەروەها بەشێکی زۆری پێداویستیەکان لە وڵاتی ئێران هێندراون و بڕیارە لە ماوەی 30 ڕۆژدا کڵاوە فەرهەنگییەکە وەک شێوەی جارانی خۆی چاک بکرێتەوە.
هەروەها ناوبراو ئاماژەی بەوەکرد، کە لەدوای چاککردنەوەی کڵاوە فەرهەنگییەکە دەست دەکەن بە چاککردنەوەی باشەکانی دیکەی ناو قەڵاکە.
جێگری بەڕێوەبەری شوێنەواری گەرمیان، ئاماژەی بەوەشدا، بەهۆی بومەلەرزەکەی ئەمساڵیشەوە لە هەندێک شوێندا زیان بەر قەڵاکە کەوتووە.
قەڵای شێروانە لە ساڵی 1866 بۆ 1874 لە لایەن حەمە پادشای جاف ەوە، دروستکراوە و تا پێش بوومە لەرزەکەی ساڵی ڕابردوو سێ جار نوژەنکراوەتەوە.[1]
#03-12-2018#

شوێن: #کەلار# قەڵای شێروانە
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1990
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: (نەناسراو)[1]