ساڵەو ئامای دنیای: 1750ز
ساڵەو کوچی دمایی: 1809ز
$ژیواینامە$
ڕەنجووری شاعېر(مەڵڵا عومەرو زەنگەنە) دەسکەوتێ گەورەش پەی ئېمەو نەوەکا دمایی جیائاستەن، ئاڎ ژیوای بەشێ جە شاعېرەکانو سەردەمو وېش و وەڵۍ وېش، قومیا مېژوویەکۍ کە ئامان سەرشارە بە شېعرە سەردەمو ژیوایشاو وەختو سات و مەردەیشان تۊمارکەردەن.
بەڵام بە داخەوە هیچ شاعېرێ دڵسوزی ڕەنجووریش نەبیەن کە ژیواینامەو هەم وەخت و مەردەیش بە شېعرە تومارکەرۊن، دیسان هەر وېش چن کونجێ تاریک جە ژیوایش دلۍ شېعرەکاشەنە پەیمان ڕۊشنکەرۊوە، پەی نمونەی جە (میعراجنامە)کەشەنە ماچۊ:
ئەو ساڵ کە ئەی فیکر ئاوەردم وە هەم
عومرم یاوابۍ وە پەنجا، پەنج کەم
یانی وەختێ مېعراج نامەکەش نویستەن تەمەنش(45) ساڵۍ بیەن. دماتەر ساڵەو نویستەو مېعراج نامەکەیش بە شېعرێ دیاری کەرۊن.
جە سەنەی هەزار دووسەد و نۊدا
ئەی مېعراج نامە جە لای من ڕوودا
یانی ساڵەو(1209ک) ڕەنجووری تەمەنش(45) ساڵۍ بیەن. پا حسابە وەڵۍ (45) ساڵا چا بەرواریە جە ئەڎێ بیەن، یانی ساڵەو(1164ک).
پەی سەروەختو کۊچی دماییش، دېڕە شېعرێ ڕەنجووری وېش ئینا وەردەسەنە کە جە تەمەن و(60) ساڵینە نەوەشیێ خرابش گېرتەن و کەفتەکاربیەن پەوشۆ.
ئەوسا ئەو ئازار پەرېم بابەست بۍ
تەئریخ عومرم نە سەنەی شەست بۍ
سەنەو ساڵ و وەقت هیجرەت موختار
هەزارو دووسەد چەنی بیست و چار
یانی ساڵەو(1224ک) نەوەشیەکەش گېرتەن و دیارەن هەر ئا ساڵە کۊچی دماییش کەردەن.
ڕەنجووری بە شېعرە باس جە مېژوو وەڵابیەیۆ نەوەشی(تاعوون__ چەمەقووڵە)ی کەرۊن جە شاروو(سلېمانی و کەرکووک)ی کە بەعزێ خەڵکش ئاوارەو بەعزێش دلېنە بەردەن.
ئەوسا کە کەرکووک حاڵش وا تار بۍ
جە(ئاخوڕ حوسەین) تاعوون ئیظهار بۍ
بەعزێ خەڵک فیرار، بەعزێ فانی بۍ
ئەو تاعوون قڕان (سلېمانی) بۍ
سەنەی تەئریخش (غریبا) بی نەقش
هەزارو دووسەد یەک هەشت و یەک شەش
یانی ساڵەو وەڵابیەیۆ نەوەش چەمەقووڵەی(1286ک) بیەن.
بەشێ جە شاعېرەکا سەرسامۍ بیېنۍ بە عاشقە وەڵینەکا پېسە(فەرهاد) و ( مەجنوون)ی، کە پەی عەشقی و بە خاترەو مەعشووقۍ دېوانەو کەشاو فرەوجاری ژیوایشان دلېنە شیەن، بەڵام بەشێچشان گلەیېشان هەنۍ جە عاشقەکا، ماچان فەرهاد و مەجنوون دەستوورو عەشقیشا جا بەجا نەکەردەن. هەر پېسە بېسارانی گۆرە ماچۊ:
دەردەدار مشیۊم دەردش بۊ نە سەر
دوودش کۊی بېستوون بگېرۊنە وەر
من زەڕەی عەشقم ها نە دەرووندا
وەختەن نەجد بدەو وە بېستووندا
ڕەنجووری شاعېریچ ماچۊ:
(مەجنوون) خۊ (قەیس) بی فەرزانەی دەوربۍ
هەر ئەوسا زەڕەی ئالوودەی جەور بۍ تاو دەرد نەبەرد، جە حەوسەڵەی تەنگ
هەم وېش ڕیسوا کەرد، هەم لەیل دا وە نەنگ
نەتاوا تاوشت کوی غەم کەرۊ نۊش
وېڵ بی وە چۊڵدا، وېش کەرد فەرامۊش
(فەرهاد) جە تەسویر (شاپوور) بی خەجڵ
گورفتار نەقش (شیرین) بی بە دڵ
وەقتێ بار دەرد نە دڵدا تاو دا
تاقەتش ناوەرد شی وە(پەڕاو)دا
جە ئەندووی دەردان هەر قوڵەنگ شانا
تا قۆڵەنگی وېش گیانش ستانا
هەم وېش کەرد هیلاک، هەم (شیرین) بەدنام
کردەشان ئېدەن مەشهوورەن نە عام
هەر مەبۊ شاباش دڵەی من کەردەن
بەتەر تەر جەوان گیرۊدەی دەردەن
هەم بار مەینەت، هەم تەعنەی بەدکار
هەم جەفای بۍ شۊ، هەم ماجەرای یار
گردش ها نە دۊش ئەر سەد ئازارەن
هېمای نە جای وېش وە ئېختیارەن
(ڕەنجووری) جەی داخ دڵ کەرۊ وە هوون
ماچان ئافەرین فەرهاد و مەجنوون

شېعرۍ ڕەنجووری جە چوارچېوەو(دڵداری، نامەو ڕەفېقا، کومەڵایەتی، سوفیگەری، نیشتمانی، ئایېنی، مېژوو، وەهار و جوانی، لاونایۆو پۊرەهۊردای).
ڕەنجووری شاعېر چڼین نامەشېعرېش کیاستېنۍ پەی ڕەفېقەشاعېراش و ئاڎیچۍ بە نامەشېعرە پەیتواچشان دانۆ. چن بەیتێ جە نامەشېعریەکاشان منویسمۍ:

1. نامەو ڕەنجووری پەی لاو(میرزا نەجەف عەلی):

بە حەق شای نەجەف، بە حەق شای نەجەف
سەوگەند وە ڕەوزەی بەرز شای نەجەف
مەر ئەوسا سەودای دوس وە ڕووم نە کەف
نەقد سەرمایەی عومرم بۊ تەڵەف
نە دڵ بمانۊ یەکسەر نە جای دڵ
سەر سەرنگوون بۊ نە پای سەنگ و گڵ

پەیتواچ و (میرزا نەجەف)ی پەی ڕەنجووری

نادیرەی ئەییام، نادیرەی ئەییام
مەولای ڕەنجووری، نادیرەی ئەییام
دانای پەڕ هونەر دامیار دام
شوعەرای شیرین ڕاز شەکەرین کەلام
تا قەڕنێ هەنی عومرت بۊ زیاد
فیکر حاڵی یار هیچ نەشۊت جە یاد
2. چن بەیتێ جە غەزەلێ (شېخ حەسەن کانی بی) پەی ڕەنجووری:
مەولانا جەرگم، مەولانا جەرگم
ئاهېرێ خېزا نە کوگای جەرگم
سۊچنا دەروون، تەن چەنی بەرگم
بېزارم جە ژین، ئاوات پەی مەرگم
جە شەرارەی نار، جە گڕەی دەروون
دوود هەناسەم شی وە پای گەردوون
3. چن بەیتێ جە غەزەلێ(شېخ یوسف) خەڵک و داڵەڕوی پەی ڕەنجووری:
سەرمەست بادە، سەرمەست بادە
ڕەنجووری ڕەنجوور سەرمەست بادە
بە بادەی عیرفان ڕەنگین سوججادە
لەوح دڵ جە نەقش ماسیوا سادە
ڕا وە سەرچەشمەی حەقیقی بەردە
بەستەنش نە بەین مەجازیی پەردە
3. چن بەیتێ جە نامەو (ڕەنجووری) پەی (وەلی دېوانەی):
میرزای خاس خەیاڵ، میرزای خاس خەیاڵ
میرزای خولاسەی خاسەی خاس خەیاڵ
دانای دوڕشناس کان کوی کەماڵ
سەڕڕاف بۍ لاف باخەبەر جە حاڵ
شوعەرای سینە ساف گەنجینەی ئەبیات
بەیت و فەرد شیرین(شېخ سەعدی) سیفات
4. چن بەیتێ جە غەزەلەو (شەوقی__ ئەحمەد بەگی ساحیب قەران) پەی ڕەنجووری:
ڕەنجووری ڕەنجم، ڕەنجووری ڕەنجم
مەعلووم بۊ جە لات ڕەنجووری ڕەنجم
ڕەنجەی من نە غەنج ئەو ڕەنجە پېشەن
پەی من بېگانە، پەی ڕەقیب خوېشەن
ڕەسم و ئایینەن قاعیدەی قەدیم
دڵبەر بەعزێشان دڵ سەنگەن تەن سیم
پەی گرد ئاهی سەرد، پەی دەروون گەرم
نە کوورەی دەروون سەنگش نەبی نەرم

ڕەنجووری پەیتواچ و(شەوقی)مڎۊوە:
میرزای گەوهەر سەنج، میرزای گەوهەر سەنج
میزای دوڕشناس، دانای گەوهەر سەنج
وە(شەوقی) مەنشوور، نادیرەی دەوران
چوون (ساحیب قەران) زیاد نە ئەقران

5. نامەشېعرەو ڕەنجووری پەی (حەمە ئاغاو مەسرەف)ی:
میرزای مەعنی فام، میڕزای مەعنی فام
میڕزای موو شکاف مەغز مەعنی فام
حەککاک حاڵزان حەکیم ئەییام
هەیاس دوڕناس، دڵ ڕوشن چوون جام
(ئاسەف) سیفەت تەور، (بەرخیا) کەماڵ
(ئەرەستو) ئاداب، (ئەفلاتون) خەیاڵ

6. چن بەیتێ جە نامەشېعرێ ڕەنجووری پەی(زەبوون)ی شاعېری:

مەولانا پەی زام، مەولانا پەی زام
مەرهەمێ خاسەن حاسڵ بۊ پەی زام
ئەجزای ئەو مەرهەم عەللامەی ئەییام
مەر کەسێ چوون تۊ بزانۊش تەمام
وە هاوان صیدق، وە دەستەی ئیخلاص
تەخمیرش کەران وە تەرتیب خاص

7. چن بەیتێ جە نامەشېعرێ (مەڵڵا حەیدەری دزڵەیی) پەی ڕەنجووری شاعېری:
میرزام دەردی وېم، میرزام دەردی وېم
ڕوێ جە هیجران داخ و دەردی وېم
قەیس ئاسا کەڵپۊس وېڵیم ۋست وە شان
شیم ئەو سەیر کاو کەنگەرەی کەشان
مەگېڵام کاو کاو سەرشیوو زاخان
سەیر مەکەردم ڕەنگ باخان داخان
تەڵێ(وەن دار) دیم سیوەیل ڕەنگ کەردە
نازک ناز ئاو وە ناز پەروەردە
دیم بەو تەور لەرزان ئاشفتە شېوەن
مەشق مامەڵەی بەدحاڵیش پېوەن
پەرسام: ئەی نەمام ساوای سەهەندان
چرای شەوق و زەوق ئافتاو دەربەندان
یە چېشەن بەی تەور حاڵێ پېت یاوان
ملەرزی چوون توول تاف تیژاوان؟
جە سای وەرکاوان جای هەنگامتەن
خەشم خار خوف کۍ نە جامتەن؟
نەمام وات: ئەی قەیس جەرگ پارە پارە
دوور کەفتەی زامن، جە زېد ئاوارە
ڕاسەن هام وە بەرگ سەوز و سوورەوە
وە کاڵای زەڕبافت ڕشتەی نوورەوە
بواچوون پەرېت دەردم چ دەردەن
خەوفم هەر جە باد وەیشوومەی سەردەن
متەرسوون نە (با) جەی درەنگەدا
شیشەی نیشاتم دۊ وە سەنگەدا
واچان: نەمامێ جە پای وەرزاخان
بازاڕی وەشیش وەیشووم کەرد داخان

ڕەنجووری فرە شانازیش کەردەن بە شېعرەکاشۆ و فەردەکېش جە دووکانچەو ئەدەبینە تاک و تەنیێنۍ.
با جاڕچی جاڕ دۊ بە وڵاتاندا
بە موڵک و ماوای خەم خەڵاتاندا
هەرتا (ڕەنجووری) ها نە سوز و ساز
کەس دووکانچەی فەرد وېش نەکەرۊ واز
تا چەندێ ئەییام عاریفان خاس
سەڕڕافان دەور یاران دوڕناس
ئافەرین واچان نە فیکرو فامم
بوانان پەی هەم فەرد و کەلامم
(ڕەنجووری)م دووکان دانەی بۍ گەردم
سیوەیل وڵاتان ڕەنگ کەرۊ فەردم
ڕەنجووری داوا مەکەرۊن خەڵکی پەی وانای و فېربیەی، دیسان ماچۊ گەر عیلم و زانستت بۊن، مەشۊم کرداریچت بۊن. ئیشارەت بە شېعرێ(مەڵڵا خدری ڕواری) کەرۊن[عیلم چوون درەخت عەمەل ثەمەرەن، عیلمی بۍ عەمەل باخی بۍ بەرەن].
ڕووکەر نە ئاداب واناو زانایی
تا بگنۊ ئەو چنگ ڕای ڕۊشنایی
ئادەم ئەو کەسەن واناو زانا بۊ
ئەوسا وە کردار خاس ئاشنا بۊ
واتای نازانا ناشیرین شېوەن
زانای بۍ کردار دار بۍ میوەن
مەولای(بېساران) قەبرش پەڕ نوور بۊ
ئەرواحش بە زەوق لیقا مەسروور بۊ
بدیە جە عیرفان چ دوڕڕێش سفتەن
پەی واناو، زاناو، کەردە، چېش گوفتەن؟
وانای پەی زانای، زانای پەی کەردەن
کەردە مگېرۊ کەڵ دومای مەردەن.[1][2][3]