Bedirxanî, #Kovara Hawar# ê, Nivîskarên Wê û Roja Zimanê Kurdî
#Konê Reş#
=KTML_Bold=Derbasbûn:=KTML_End=
Vê carê jî, li ser daxwaza kovara The Hall Kurdîyê, ez ji serê kaniya nivîsandina bi alfabeya Kurdî latînî destpê bikim.. Ev alfabeya ku Mîr Celedet Bedirxan berhevkiriye û yekemîn car, di dîroka Kurdistanê de, kovara Hawarê pê hatiye weşandin. Bi min xweş e ji wî û kovara wî Hawarê destpê bikim û di her hejmarek kovara The Hall Kurdîyê de, nivîskarekî kovara Hawarê yên ku pêşeng in di nivîsandina kurdiya latînî de bidim naskirin. wek: Mîr Dr. Kamîran Bedirxan, Mîrzade Rewşen Bedirxan, Qedrî Can, Osman Sebarî, Cegerxwîn, Dr. Nûredîn Zaza û yên mayî.
Bêguman, di seranserî Kurdistanê de, Bakurî xwediyê qenciya weşandina rojname û kovarên Kurdî ne. Û di serê wan de Bedirxanî, yên ku serkanên Kurdên Bakur in.
Dema ku mirov li pêvajoya rojnamegeriya Kurdî an wêjeya Kurdî vegere û berpêl bike, hingê wê jê xweş diyar bibe ku lehengên rojname, kovar û wêjeya Kurdî di rojên xwe de pêrgî gelek asteng û kelemên dijwar hatine, ji wan lehengan wek ku min got hin Bedirxanî ne. Tevî vê yekê jî, ew Bedirxanî ji desthilanîn neketine, bê rawestan, li ber xwe dane, ta ku em gîhandine vê qonaxê. Ez ne bawer im ku malbat wek malbata Mîrê Cizîra Botan, Mîr Bedirxanê Azîzî: 1802 – 1868, ji dil û can xebat û bizav di ber gelê Kurd de kiribin. Tevî ku neferên vê malbatê ji sala 1847an ve di koçberî û sirguniyê de dijiyan, lê wan qet welatê xwe, warê bav û kalên xwe jibîr nekirin, ji desthilanîn neketin. Bi lehengî li ber xwe dan û gelek xebat û bizav kirin, da ku navê gelê xwe di nav gelên cîhanê de bilind bikin. Neferên vê malbatê di sirgunê de, di bin şert û mercên çetîn û dijwar de, xwe berpirsyarê gelê xwe didîtin û kêşeya gelê Kurd barê xwe yê yekemîn dinasîn. Bi gotin û kirinê dixebitîn; çi di warê civakî û rewşenbîriyê de û çi di warê siyasî de û wiha tev di sirguniyê de, dûrî xaka Cizîra Botan mirin. Her û her daxwaza wan pêşxistina zimanê Kurdî, wêjeya Kurdî û bilindkirina navê Kurdistanê bû. Di encamê de wan Bedirxaniyan gelek komele û dibistan damezirandin, gelek kovar û rojname weşandine, gelek navend û enstîtu jî ji gelê Kurd re vekirine. Yek ji wan kovaran HAWAR e. Bi min xweş e ku di vê hejmara The Hall Kurdîyê de konê xwe li dor Mîr Celadet Bedirxan û weşandina wî ji kovara HAWARê, nivîskarên wê û roja Zimanê Kurdî re vegirim.
=KTML_Bold=Mîr Celadet Bedirxan û Kovara Hawarê=KTML_End=
Mîr Celadet Ali Bedirxan,1893 – 1951: Hêviyên bav û bapîrê xwe li erdê nehiştin, bi xwe re hilgirtin û hilanîn û di ber wan de xebitî ta roja dawîn ji temenê xwe. Wî jî, di roja 15/5/1932an de hejmara pêşî ji kovara xwe Hawarê bi tîpên latînî, li Şamê, bi destûra hikumeta Fransî ya ku di Sûriyê de desthilat bû çap kir û di nav Kurd û biyaniyan de belav kir. Bi Hawara xwe, qêrîn û gaziya bav û bapîrê xwe gîhand Kurdan û got:
Heçî em Kurd, me zimanekî delal heye û em pê diaxifin, piraniya me ji vî zimanî pê ve bi tu zimanî nizanin. Bi tenê divêt em hînî xwendin û nivîsandina zimanê xwe bibin. Îro hînbûna xwendin û nivîsandina zimanê mader ji bo her miletekî, êdî ne bi tenê wezîfeke şexsî ye, lê wezîfeke milî ye jî. Heçî bi vê wezîfê ranebûne, wezîfa xwe ya milî pêk neanîne û bi kêrî miletê xwe ne hatine. Ji bona ko mirov bikare xwe ji miletekî bi hesibîne, divêt ko bi kêrî wî bê.
(Mîr Celader Alî Bedirxan, Kovara Hawar, jimar: 40/1942.)
HAWAR, kovareke panzdeh rojî bû, di warê ziman, ferheng û rewşenbîriya Kurdî a têvel de şoreşeke nû bû û dûrî siyasetê bû.
Wek ku min got xwedî û berpirsiyarê wê Mîr Celadet Bedirxan bû. Cih û warê çapa wê wek ku li serê hatiye nivîsandin: Şam, Taxa Kurdan/ Çapxana Tereqî bû.
Hawar bi du zimanan dihat weşandin; Kurdî û Fransî. Rûpelên kovarê bi tevayî dor 20 rûpelî bûn. Beşa fransî 2-4 rûpel bûn. Beşa Kurdî ji hejmara (1-23)an bi du alfabeyan dihat nivîsandin; Erebî û Latînî. Lê ji hejmara (24)an û pê de, tenê bi alfabeya latînî hatiye nivîsandin. Dema ku Mîr Celadet Bedirxan hejmara pêşî ji Hawarê belav kir, hingê wî alfabeya xwe bi zimanê Erebî, Tirkî, Farisî û Fransî diyar û eşkere kir. Bi derketina kovara Hawarê re, welatparêzên Kurdan xwe li dor dane hev, nemaze ewên ku ji ber zilm û zora Tirko reviyabûn Binxetê. Hingê piraniya wan li Şamê, di bin rûniştina zorê de, bi cî û war bibûn. Bi girsbûn ji axa, beg, şêx û rewşenbîrên Kurdan bûn. Tevan xwe li mala Mîr Celadet digirtin û hina ji wan rûpelên kovara wî bi berhemên xwe dixemilandin. Tevî ku gelekan ji wan xwendin û nivîsandina bi zimanê Kurdî nekiribûn.
Hinek jî hebûn qet neçûbûn dibistanan, ew di rêka kovara Hawarê de hînî xwendin û nivîsandina zimanê Kurdî latînî bibûn û dibûn. Di destpêkê de, bi tenê Mîr Celadet û birayê wî Dr. Kamîran bi nivîsarên xwe, bi gelek navan Hawara Kurdan dineqişandin.
Bi tenê Helbestvan Qedrî Can, ji hejmara pêşî beşdarî kovarê bûye. Ango ew nuxuriyê Hawarê ye. Di hejmara duyem de, Osman Sebrî xwe berdaye nav kerwanê nivîskarên Hawarê. Di hejmara sisêyan de, Hemîd Ferec ji Başûrê Kurdistanê Hawar piroz kiriye û Dr. Ahmed Nafiz Beg Zaza, wek bijîjkê Hawarê, di quncika bijîjkî de nivîsandiye. Lê ji hejmara çaran û pêde, Hawar bi helbest û nivîsên van kesan hatiye xemilandin wek: Cegerxwîn, Mustefa Ehmed Botî, Nûredîn Zaza, Lawê Findî, Hesen Hişyar, Reşîdê Kurd, Ehmed Namî, Qedrî Cemîl Paşa û hwd. Hem jî ji Kurdistana Başûr van nivîskarên bi nav û deng di Hawarê de nivîsandiye wek: Fayiq Bêkes, Goran, Tewfîq Wehbî, Şakir Fetah, Hevindê Sorî, Abdulxaliq Esîrî, Mela Enwerê Mayî, Pêrût, Lawikê Kurd û hwd. Her wiha rûpelên Hawarê ji wan kesên ku nû xwe fêrî xwendin û nivîsandina Kurdî kiribûn vekirî bû. Belê beşa fransî, ji bilî ku Mîr Celadet û birayê wî Dr. Kamîran, bi gelek navan di vê beşê de dinivîsandin, van Kurdenasên biyanî jî ew beş bi nivîsên xwe dixemilandin wek: Pr. G. Michaelian û R. Lescot. Em Kurdên Rojava bi saya wan Bedirxaniyan me zimanê xwe parast, hez ji zimanê xwe kir û me pê nivîsand..
Bi tenê 57 hejmar ji kovara HAWARê, di navbera sala 1932 yê û sala 1943 yê de, hatine weşandin. Hejmara pêşî, di 15-05-1932 yê de û hejmara dawî ya 57 emîn, di 15-08-1943 yê de hatine weşandin. Cihê çapê, ji ber rewşa aborî û ciyopolotîkî, ev kovara bedew û spehî, tev hejmarên wê, li gor programê xwedîyê wê, nehatine çap û belavkirin û dawî hatiye rawestandin.
Temenê Hawarê yê aktiv sê sal e, lê ji ber rewşa abûrî, ya ku Mîr Celadet Bedirxan têre derbas dibû, yazdeh salan pê re dirêj kiriye.
Hawar, ji hejmara 1ê heta hejmara 23 yê, ango heya roja 25 ê Tîrmeha 1933 yê , li dû hev hatiye weşandin, hejmara 24ê di roja 24ê Nîsana 1934ê de derketiye, hejmara 27ê di roja 15ê Nîsana 1941 ê de hatiye weşandin, ta ku hejmara dawî ango hejmara 57 ê, di 15 ê Tebaxa 1943 yê de hatiye weşandin û êdî nema Hawarê ronahî ditiye. Me kurdan jî, ji sala 2006 an ve roja 15 ê Gulanê, roja weşana kovara Hawarê wek Roja Zimanê Kurdî bi nav kiriye.
=KTML_Bold=Roja Zimanê Dayikê û Roja Zimanê Kurdî=KTML_End=
Îsal/2023 jî, piştî 24 salan ji banga Saziya UNESCO, ewa ku di roja 17-11-1999 ê de hatiye belavkirin da ku, 21 ê Sibatê bibe: “Roja navnetewî ya Zimanê Dayikê”. Em jî vê rojê li gelê xwe pîroz bikin û xelkên xwe agahdar dikin ku roja Zimanê Kurdî 15ê Gulanê ye. Ev roja ku berî 91 Salî ve, kovara HAWARê li Şamê hatiye weşandin ku yekemîn care di dîroka Kurdan de zimanê Kurdî (Kurmancî û Soranî), bi alfabeya Latînî hatiye nivîsandin û ji wê salê ve rewşenbîrên Kurd his û hestên xwe bi zimanê dayika xwe anîne û tînin ziman û li pey vê banga Mîr Celadet Bedirxan ku di nav rûpelên Hawarê de gotiye dilivin:
Malxerabo!
Ma we ew çend wext nîne, ko hûn ji bo hînbûna zimanê biyaniyan bi salane ve xebitîne, îro jî dixebitin, ji bona ko bikarin -fînfoneke- derewîn bi lêv bikin.
Kuro! Eybe, şerme, fihête, an hînî xwendin û nivîsandina bi zimanê xwe bibin, an mebêjin em Kurdin, bê ziman Kurdîtî ji we ra ne rûmete, ji me ra rûreşiyek girane.
Heyf û xebînet û hezar mixabin, nemaze ji wan ra ko bi zimanên din dizanin bixwînin û binivîsînin û alfabêya zimanê xwe hêç nas nakin.
(Kovara Hawar, hejmara (27) Şam,1941)
Wek ku diyar e her miletek di cîhanê de, pênasîn û hebûna xwe bi zimanê xwe dide naskirin; li Erebistanê zimanê Erebî nîşana hebûna miletê Ereb e, li Tirkistanê zimanê Tirkî nişana hebûna miletê Tirk e, wiha jî li Kurdistanê zimanê Kurdî nîşana hebûna miletê kurd e. Di nav gelên cîhanê de, zimanê Kurdî pênasiya gelê Kurd e. Di civata Netewên Yekbûyî de jî, her neteweyek bi ala xwe ya rengîn tê naskirin, wiha jî netewê kurd bi zimanê xwe yê Kurdî û ala xwe a rengîn di nav koma netewan de tê naskirin, ango zimanê Kurdî nasnameya neteweyê Kurd e û hebûna gelê Kurd di hebûna zimanê Kurdî de ye.
Ji ber ku kesayetiya me di zimanê me de ye û em bi zimanê xwe kurd mane, neyarên me jî, ji mêj ve ev yek naskirine û bi rêk û pêk şer bi zimanê me re kirine û dikin. Roja îro çendî em li zimanê xwe xwedî derkevin, biparêzin û pêşve bibin, wiha em hebûna xwe a kurdî diparêzin.
Dagirkeran bi sedema ku zimanê kurdî nemîne, bi pilan şer bi zimanê me re kirine. Zimanê me wek sembola paşverûtî û nezaniyê destnîşan kirine û dikin. Û ne tenê planên bişaftina çand û ziman li ser me kurdan meşandine, lê belê wan xwestiye ku kurdan di her warî de paşketî û asîmîle bikin.
Zimanê dayika me, ne kêmî zimanê xelkên derdora me ye. Kok û rehên zimanê me li hezar salan vedigere, rewa xwe ji ava çemê Dicle û Ferat distîne, bi çiyayê Cûdî, Barzan, Zagros, Toros û Agirî re mezin bûye. Bi keleka Nûh pêxember re gerya ye û dawî ji Cizîra mîr Şeref li dinyayê belav bûye.
Wek ku min di pêş de gotiye; ez ê di hejmarên hatî de konê xwe di ser jinnameya nivîskarên Hawarê de vegirim û ez ê ji Mîr Celadet Bedirxan destpê bikim û ez bi xêr û hûn bi selametî.[1]