Lêkolîner û zimanzan “#Samî Tan# ” ji “Şermola” re: Heta ku kurd yekîtî û hevgirtina xwe pêk neyînin û tekûz nekin, zimanê kurdî ji vê rewşa kambax rizgar nabe
Hevpeyvîner: Aram Hesen
Samî Tan: Têkoşer û kedkarekî zimanê kurdî ye. Xebatên wî yên bi zimanê kurdî di sala 1993yan de bi Rojnameya Welat dest pê kir û di rojnameyên Welatê Me, Azadiya Welat de berdewam kir. Piştre jî di ajansa nûçeyan DÎHAyê de wekî berpirsê beşa kurdî kar kiriye. Ji sala 2005an heta sala 2016an di xebatên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de wekî rêveber, serok û hevserok cih girtiye. Di gelek rojname û kovaran de nivîs û gotarên wî hatin weşandin. Di sala 2000î de pirtûka wî “Waneyên Kurmancî” ji nav Weşanên Welat derketiye. Di sala 2005an de pirtûka wî ya bi navê Rêziman û Rastnivîsa Kurmancî derketiye. Ev pirtûk heta niha sê caran hatiye çapkirin. Ji bilî wê, wî û (Ronayî Onen) seta hînkirina kurdî Hînker û piştre jî Hînker Kurmancî (wekî sê ast) amade kirine. Di sala 2019an de teza wî ya lîsansa bilind wekî pirtûk hate çapkirin. Her wiha di sala 2002yan nivîsên wî yên qerfî wekî pirtûk hatin çapkirin.
-Rêzdar Samî Tan em bixêrhatina we dikin, dema we xweş be.
Spas, mala we ava! Dema we jî xweş be!
-“Ziman nasname ye” ev hevok gelekî tê bikaranîn, helbete girîngiya zimanê dayikê diyar dike, Birêz Samî hun çawa vê hevokê şîrove dikin û li gor we girîngiya zimanê dayikê çi ye?
Ziman wekî navgîna parvekirina hest û ramanan di teşegirtina derûnî û kesayetîya mirovan de xwediyê cihekî taybet e. Her wiha ziman di pêkanîna nasnameya çandî de xwediyê karîgeriyeke diyarker e. Bi taybetî çanda gotinkî bi rêya zimên pêk tê. Zimanê dayikê di navbera axêrên wî zimanî de peywendiyeke taybet pêk tîne, ji alîyê derûnî ve wan mirovan nêzî hev dike. Lewma jî parastin û pêşvebirina zimanê dayikê ji parastina nasnameya neteweyî pir girîng e.
– Tevî hemû xebatên hatî kirin jî, zimanê kurdî(kurmancî) belavbûnekê dijî, ji bo standardkirina kurdîya kurmancî çi pêwîst e?
Ji bo yekgirtina zimanê kurdî dive serê pêşîn statûya kurdan hebe, di navbera kurdan de hevgirtinek hebe, akademîyeke zimanê kurdî hebe, ew akademî pîvanên zimanê yekgirtî li gorî rêzik zanistî diyar bike, bi rêya ragihandin û perwerdehiyê fêrî girseya gel û bi taybetî jî nifşên nû bike.
-Bi pirsa borî ve girêdayî, ji bo parastin û pêşvebirina zimanê kurdî pêdivî bi çi heye?
Berî her tiştî divê kurd karibin çarenûsa xwe bi destên xwe diyar bikin. Îro li piraniya Kurdistanê gelê kurd bi qirkirinekê re rû bi rû ye. Di van mercan de parastin û pêşvebirina zimanê kurdî pir dijwar e. Li beşên azadkirî plansaziya zimanî hebe, ew di vî warî de pêşengiyê bikin. Mixabin heta ku kurd yekîtî û hevgirtina xwe pêk neyînin û tekûz nekin, zimanê kurdî ji vê rewşa kambax rizgar nabe.
-Weke tê zanîn, di cîhanê gelek ziman hene li ber tunebûnê ne û gelek jî mirine, gelo sedeam vê yekê çiye, û da ku zimanek zindî bimîne çi pêwîst e?
Mixabin heta sedsala em tê de hêzên desthelatdar bi hişmendiya yek netewe, yek ziman hewl dan ku zimanên gelên bindest ji holê rakin. Piraniya dewletên li ser rûyê cîhanê bi rê û rêbazên cuda xwest li ser xaka di bin desthilatiya xwe de yekgirtî û yekzimanîyê pêk bînin. Her wiha mercên aborî, civakî û siyasî rê li ber hin zimanan vekir, li ber hinekan jî rê bi temamî hate girtin. Ji ber vê yekê bi hezaran ziman ji holê rabûn.
Kuştina zimanekî pir hêsan e, lê vejiyandina wî pir dijwar e, lewma jî niha hinek dewlet dixwazin zimanên qels û lawaz zindî bikin, lê belê nikarin. Ji ber vê yekê divê em destûrê nedin ku zimanê me jî bikeve rewşa zimanê mirî û nîvmirî. Bi plansaziyeke domdar û bi vîn û daxwazeke xurt dikarin zimanê xwe biparêzin û bi pêş ve bibin.
-Helbete nabe ku mirov zimanekî di ser zimanekî din re bigre, lê her zimanek jî xwedî taybetiyên cuda ye, çi taybetiyên zimanê kurdî hene?
Her wekî cenabê we jî amaje pê kiriye, her ziman xwedanê hinek taybetiyan e. Bi awireke giştî dema em bala xwe bidin zimanê kurdî, wekî endamekî koma Hind-Ewropî û jêrekoma zimanên îranî, zimanekî qedîm e. Ji alîyê fonetîk û morfolojîk ve gelek formên kevnare yên zimanên îranî parastine. Hebûna forma ergatîfî û parastina zayenda peyvan nîşaneya vê yekê ye.
Li gel hemû polîtîkayên qirkirina spî jî kurdî xwedanê gencîneyeke dewlemend a peyvan e. Zimanê kurdî hemû xweşik û bedewiya surişta Kurdistanê û rengîniya civaka kurd di nava xwe de dihewîne. Bi taybetî qalib û şayesên di foklora kurdî de di kêm zimanan de peyda dibin. Her wekî Xaney Qubadî gotî: Rast e, “dibêjin farisî şekir e/ lê kurdî şêrîntir e/ li vê cîhana bedbext her kes bi zimanê xwe bextewar e.
-Gelo, rêbaz û pirtûkên astan ên fêrkirina zimanê kurdî (yên heyî) ji bo hemû deverên Kurdistanê derbasdar û guncaw in?
Mixabin îro bi zimanê kurdî pergaleke perwerdehiyê û li gorî wê jî materyalên perwerdehiyê ji pêşdibistanê heta xwendina bilind bi zimanê kurdî hê pêk nehatîye. Materyalên heyî bi gelemperî materyalên fêrkirina zimanê kurdî û pirtûkên rêzimanê ne. Pirtûkên waneyên mîna bîrkarî, civaknasî, fîzîk û.. hwd, hê nehatine amadekirin. Ji bo ku pirtûkên bi vî rengî pêk werin divê kurd li ser xaka xwe derfeta jiyaneke azad bi dest bixin. Ev yek jî bi awayekî tekûz pêk nehatiye. Îro li Başûr hê jî di asta zanîngehê de gelek wane bi erebî ne.
Pîvanên amadekirina pirtûkên perwerdehiyê li gorî rêzikên zanistî yên navneteweyî kêm zêde hatine destnîşankirin, pêwîst e materyalên me jî (çi nivîskî, çi jî bihîzyarî û dîtbarî) li gorî van pîvanan werin amadekirin. Her wiha mamoste jî dîsa li gorî van pîvanan werin gihandin.
-Dahatûya zimanê kurdî di nava zimanên serdest de, tu çawa dibînî?
Dahatûya zimanê kurdî girêdayî dahatûya kurdan bi xwe ye, gelê kurd bi salan e, li dijî dagirkeriyê li ber xwe dide, li Rojhilata Navîn hêza herî çalak a têkoşîna azadî û demokrasiyê ye. Lê belê hêzên dagirker jî pir zêde çavsor û dirinde ne. Nemaze dewleta tirk ji bo ku rê li ber azadiya kurdan bigire her tiştî dike. Li hemberî vê yekê tekane rêya çareseriyê hevgirtina kurdan e. Heke kurd naxwazin di bin lingên dagirkeran de biperçiqin, zimanê wan, çanda wan ji hole rabe, divê çand û zimanê xwe biparêzin. Zimanê kurdî ne zimanekî qels e, têra xwe xurt e, xwediyê wê hêz û şîyanê ye ku bibe zimanê serdema xwe û bi hezaran salan bijî, bes divê li vî zimanê xwedî derkevin.
-Bingeha sazkirina rêziman û rênivîsa kurdî û kurmancî çi ye?
Rêzik û pîvanên rêzimanekê ji nav wî zimanî bi xwe derdikevin. Ew rêzik bi awayekî suriştî di nava zimên bi xwe de hene. Jêderk û çavkaniya rêzimanê nivîskî zimanê devkî ye, ji ber ku pêşî deng piştre tîp, pêşî gotin, piştre nivîs tê. Heçî rastnivîsîn, rêzikên wê ji çend jêderkan tên; yek rêziman e, ya duyemîn gerdîş û tore ye, ya sêyemîn alfabe ye. Ji bo zimanê me kurdî û zaravayê me kurmancî jî ev rewş derbasdar e.
Zimanzan bala xwe dide rewşên rêzikî; bo nimûne di kurmancî de tewang heye, nexwe em rêzikê destnîşan bikin û li gorî wê rêzikê teşe bidin zimanê devkî. Zayenda peyvan heye, nexwe divê em rêzik û pîvanên wê diyar bikin û hwd. Zimanê nivîskî divê ji zimanê devkî pir dûr nekeve, lê belê nabe ku bi temamî zimanê devkî bingeh were girtin, lewre zimanê devkî guhêrbar e, li gorî herêm, hoz û eşîran; hin caran li gorî malbat û bavikan diguhere. Em kîjan devokê bingeh bigirin? Di zimanê me de pirî caran rêzikek di tu devokan de bi awayekî têr û tesel nehatiye parastin, lewma jî zimanê nivîskî nikare tu devokan ji sedî sed bingeh bigire.
Di kurmancî de Mîr Celadet Bedirxan li gorî hêz û şiyana xwe ev yek kiriye, lewma îro xebatên wî rêya me ronî dikin, lê belê di xebatên wî de jî hinek kêmasî balê dikêşin. Bo nimûne ew dibêje, alfabeya kurmancî alfabeyeke fonetîk anku hemû dengên bingehîn ên kurmancî di nava xwe de dihewîne, lê belê fonemên hilm û nehilmî (p,ç, t, k) bi heman tîpan nîşan dide.
-Gelo çima ew rêbaza hêsan ku cenabê te di berhemên xwe de bi kar tanî û erêkirinek li cem giştî kurmancîaxêvan hebû, nexasim li Rojavayê Kurdistanê, ew rêziman û rastnivîsê çima berdewam nebûn?
Pêdiviya kurmancîaxêvan bi rêziman û rastnivîsîneke yekgirtî heye, îro her çiqas di warê rêziman û rastnivîsînê de di nav hin kurmancîaxêvan de hevgirtineke hebe jî, kurmanciyeke standart pêk nehatiye. Îro kurmancên behdînî bi awayekî dinivîsin, kurdên Sovyeta berê bi awayekî, sazî û dezgehên li Ewropa û bakurê Kurdistanê bi awayekî dinivîsin. Pêwîst e em hêz û zanîna xwe bikin yek û rêbereke rastnivîsînê ya ji bo hemû kurmancîaxêvan derxin hole. Xebata ku me di bin banê Weqfa Mezopotamyayê de kir jî di vî warî de hewldanek bû. Îcar dê çendî cihê xwe bigire em nizanin. Lê ji bo kurmanciyeke yekgirtî divê xebatên bi vî rengî zêde bibin.
-Ji hêla perwerdehiyê ve, astengiyên li pêşiya zimanê kurdî çi ne, û li gor we çareserî çi ye?
Îro li gelek beşên Kurdistanê tekane astenga li ber perwerdehiya bi zimanê kurdî hişmendiya yekperest û zimankuj a dewletên dagirker e. Li cihên ku derfetên perwerdehiya bi zimanê kurdî lê hene, pêdivî bi saziyên zanistî û plansaziyeke zimanî heye. Helbet hê li tu cihên Kurdistanê kurdan derfeta azadiyê bi temamî bi dest nexistiye. Êrîşên li ser Başûr û Rojava vê yekê nîşan didin. Li gel vê yekê jî rêveberiyên kurd dikarin bernameyeke domdar û hevpar ji bo parastin û pêşvebirina zimanê kurdî amade bikin û ji bo danîna bingeha pergaleke perwerdehiya bi zimanê kurdî gavên girîng biavêjin.
-Birêz Samî Tan, ji bo vê hevpeyvînê gelek spas.
Ez jî spasiyên xwe pêşkêşî we dikim û di kar û xebatên we de serkeftinê dixwazim.[1]