ناو: ڕەحمان
نازناو: ڕەحمانی حەلەوی
ڕۆژی لەدایکبوون: #23-08-1921#
ڕۆژی کۆچی دوایی: #02-10-2010#
شوێنی لەدایکبوون: #مەهاباد#
شوێنی کۆچی دوایی: #مەهاباد#
$ژیاننامە$
ڕەحمانی حەلەوی لە ئەندامە بەراییەکانی #کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژ. ک)# بووە, لە شاری مەهاباد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەدایکبووە، بە خاتری نەخوێندەواری شۆرەتی خانەوادەکەیان لە باری شارشتانی سابڵاخ بە حەلەوی تۆمارکراوە، سەرەتا لە حوجرە لە مزگەوتی قبیلە دەستی بە خوێندن کردووە، دواتر ماڵیان دەگوێزنەوە و لە گەڕەکی (هەرمەنیان) نیشتەجێ دەبن، ماڵەکەیان بەرانبەر ماڵی (میرزا عەوڵای کاکاغازادە) بووە، ڕۆژانی چوارشەمان ئەو ماڵە دەبووە تەکییەی ژنان میرزاش دەبوو بە خەلیفەی ژنان، کاتێک دەبینێت هاوڵەکانی ڕوو لە قوتابخانە دەکەن ئەمیش شوێنیان دەکەوێت، دواتر ناونووسی دەکەن و پاش یەک مانگ لە خوێندن وەک قوتابی دەست بە خوێندن دەکات. ساڵی پێنجەمی خوێندن خوێندگەکەیان دەگوێزنەوە ماڵی (مستەفا میرزای پینەچییان) پاشان حەلەوی لە درێژەی باسی خوێندنی سەرەتاییدا دەنووسێت هەموو ساڵەکانی خوێندنی سەرەتایی یەکەمی پۆل بووە، ئەو سەرکەوتنە دەداتە پاڵ مەلا (قادری مودەریسی) کە هاوینان کاتی بەنرخی خۆی بۆ تەرخان دەکرد.
سەرەتای ساڵی 1937-1938 پۆلی یەکەمی دوا ناوەندی کرایەوە، کاتێک سەیری بەژن و باڵای خوێندکارانیان دەکرد هاوشێوە و هاوتەمەن نەبوون، دوای دوو مانگ خوێندکارە بەتەمەنەکان لەوانی تر جیادەکرێنەوە و خولی شەوانەیان بۆ دەکرێتەوە تاوەکوو بێبەش نەبن لە خوێندن، ساڵی دووەم خوێندنگەکە دەگوازرێتەوە ماڵی (میرزا مارفی شافعی) ساڵی سێیەمی خوێندن قوتابخانە کۆمەڵێک خوێندکار بۆ گەشتێکی هاوێنە ڕەوانەی #ورمێ#‌ دەکات و ڕەحمانیش یەکێک دەبێت لە بەشداربووان. دیتنی شاری #ورمێ‌# و مەلەکردن لە گۆلی ورمێدا گەلێک بیرەوەری لە بیرنەکراو لە مێشکیدا دەپاریزێت.
ساڵی دواتر لە پەیمانگای مامۆستایان وەردەگیرێت، سەرەتای زستانی ئەو ساڵە دایکی نەخۆش دەکەوێت و وەڵامی بۆ دەنێرن بگەڕێتەوە مەهاباد، کاتێک دەگەڕێتەوە ماڵێ‌ خوشکی بەگریان پێشوازی لێ دەکەن، ئەو کات هەستدەکات دایکی مردووە! یەکەم ڕۆژی نەورۆزی ساڵی 1941 بە هاوەڵی خۆشکی سەردانی گۆڕی دایکی دەکات. بۆ هاوینی داهاتوو بابی دەینێرێت بۆ گوندی (گڵۆڵان) تا وانە بە منداڵانی کاکل ئاغا بڵێت، دواتر هەواڵ دێت کە شاری مەهاباد بۆمبباران کراوە و چەند کەسێکیش کوژراون، تا دەهات ژیان و گوزەرانی خەڵک ناخۆشتر دەبوو.
$#حەمەڕەشید خانی بانە# $
لەو بارودۆخەدا دەنگۆی پەڕینەوەی حەمە ڕەشیدخانی بانە کەوتبووە زاران و دەیانوت لە سنووری ئێراق پەڕیوەتەوە و بە نیازە لەگەڵ حکوومەت بە شەڕ بێت، لەسەر ئەم خۆدەرخستنی عەشایەریە، (ڕەحمان) دەنووسێت: ئەو خۆڕانان و عەشیرەت بازییە بێجگە لە بەهێزکردنی گیانی عەشیرەتبازی و نەهێشتنی ئارامی هیچ بەرهەمێکی نەبوو، لەو سەروبەندەدا لەنێوان تەورێز و مەهاباد دا کاری بازرگانی دەکات و پارەیەکی باش پێکەوە دەنێت. ساڵی 1941 ڕەحمان مانگی بە حەفتا و دوو تمەن دەبێت بە مامۆستا لە قوتابخانەی دواناوەندی (ئیرشاد) لە مەهاباد.
$کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان$
لەم بەشەی بیرەوەرییەکانی (ڕەحمانی حەلەوی) دەنووسێت: هاوین ڕابردوو خوێندن دەستی پێ کردووە، وڵات هەروا شێوا بوو، ناوچەکە بێ‌ خاوەن بوو، دوانیوەڕۆیەکی مانگی ڕەزبەر لوتی دەتەقێت بە لوتی “حسین فرووهەر” ەوە داوای لێ‌ دەکات شەو لە ماڵی خۆیان ئامادەبێت، پاش ترازانی دەرگا و چاک و خۆشی کەسانێک لە ماڵی فرووهەر ئامادە دەبن وەک (قادر مودەڕیسی) و ئەوانی تر، پاش شیکردنەوەی بارودۆخی جیهان و ناوچەکە داوا لە ڕەحمان دەکرێت ئەندامێتی ( ژ.ک) قبووڵ بکات، پاش تاو توویی و بیرکردنەوەی زۆر دەڵێت: بە گیان و دڵ قبووڵی دەکەم و ئەو کارە گەورەترین شانازییە بۆ من. دواتر بیر لە زۆرێک ئەو قسە و سوێندخواردنانە دەکاتەوە کە خرابوونە ئەستۆی وەک چۆن هەموو تاکێکی کورد خوشک و برای ئەون، ئەوکارە ڕەگی لە ئاییندایە، بەڵام تێکەڵکردنی بە کاری سیاسی پێویست نەبوو.
لە جێگەیەکی دیکەدا باس لە خاڵە لاوازەکانی (ژ.ک) دەکات کە بنچینەنامە و مەرامنامەیەکی نووسراوی نەبووە، ئەندامەکانی تەنیا پوختەیەکیان لە ئامانج و بیروباوەڕەکانی دەزانی، کاتێکیش ڕێکخراوەکە ئاشکرا بوو کەسانێک بێ‌ لێپرسینەوە لە کەسایەتی و پێگەیان قبووڵدەکران، لە کۆتاییشدا لە سەرداوای حکوومەتی سۆڤیەت ناوی ڕێکخراوەکە گۆڕدرا بە حیزبی دیموکراتی کوردستان، ئەوکارەش پێچەوانەی سوێندخواردنی ئەندامەکانی بوو. ساڵی 1943 بابی ژین ئاوایی دەکات و دواتریش باروبنەی دەپێچێتەوە و ڕوو دەکاتە تاران.
$دامەزراندن و کارکردن لە تاران$
لە ڕێگای سەفەری تاران شەو لە تەورێز دەمێننەوە، بڵاوکراوەیەک سەرنجی ڕادەکێشێت، لە بڵاوکراوەکەدا هاتبوو وڵاتی تورکیا بۆ خوێندن سەد خوێندکار بە خەرجی خۆی بانگهێشتی تورکیا دەکات، خوازیار دەتوانێت سەردانی بالوێزخانەی تورکیا بکات لە تاران، 11ی پوشپەری/ 1322 ” 1943″ دەگاتە تاران، ڕەحمان چونکە خوێندنی تورکیای بە لاوە گرنگ بووە یەکسەر دەچێتە کونسوڵخانەی تورکیا و لەو بارەوە دەپرسێت، مخابن درەنگ کەوتوون ئێمە چەند ڕۆژ لەوە و پێش سەت خوێندکارە دڵخوازەکەمان هەڵبژاردووە و هیچ ناکرێت بەم شێوەیە دەست دەنرێت بە ڕوویەوە. لە تاران بە مانگانەی دوو سەد و چل تمەن دادەمەزرێت، لە کاتێکدا خۆی ئامادە دەکات بۆ تاقیکردنەوەی شەشەمی ئامادەی ساڵی 1943 لەو کاتەدا لەلایەن کۆمەڵەی (ژ، ک) ەوە ئاگادار دەکرێتەوە کە سێ‌ کورد گیراون و بەڵکوو کارێکیان بۆ بکات، ئەوانیش ڕەحمان زەبیحی، قادر و دڵشاد، دوایئەوەی ددان بە هیچ شتێکدا نانێن دوای سێ‌ مانگ ئازاد دەکرێن. ساڵی 1320 هەتاوی لە سۆنگەی هێزە بیانێکان کرانەوەی کەشی سیاسی لە ئارادابوو، لە ئێرانی ئەو ڕۆژگارەدا گەلێک دەستە و تاقم پێکهاتبوون، حیزبی تودە یەکێک بوو لەو حیزبانە و نووسینگەی لە شەقامی (فیردەوسی9 هەڵکەوتبوو.
ڕۆژێکیان لە کاتی خوێندنەوەی ڕۆژنامەی ئیتلاعات بە سەر خەبەرێکدا دەکەوێت: دەوڵەتی سۆڤێت بە ڕەزامەندی وەزارەتی دەرەوەی ئێران چل خوێندکار بۆ خوێندن دەباتە یەکێتی سۆڤێت، بۆ زانیاری زیاتر خوازیاران دەتوانن سەردانی خانەی فەرهەنگی سۆڤیەت بکەن، دواتر وەڵامی لێ‌ دەگێڕنەوە ئەویش بۆ ماڵئاوایی دەگەڕێتەوە مەهاباد.
$گەشت بەرەو باکۆ$
پاشان بە مەبەستی خوێندن گەشتی باکۆ دەکات، سەرەتا لە باکۆ کاتێک مینوبووسی کارەبایی و شەمەندەفەر دەبینێت بەلایەوە زۆر جێگای بایەخ بووە و تووشی سەر سووڕمانی کردووە، چونکە ئەو هۆکارانە لە ئێرانی ئەو ڕۆژگارەدا نەبوون، سەرەتا شەش خوێندکار دەبن و دواتر بیست خوێندکاری دیکەش تێکەڵیان دەبن، کاتێک پرسیاریان لێ‌ دەکرێت ئارەزووتانە لە چی ڕشتەیەکدا بخوێنن بیست و دوو کەسیان خوێندنی پزیشکی هەڵدەبژێن کە دەبێتە جێگای سەر سووڕمانی کاربە دەستان! ئەوانیش لە وەڵامدا دەڵێن ئەم ڕشتەیە لە وڵاتی ئێران بۆ ئێمە گرنگە. دوای ساڵێکی خوێندن هەواڵیان پێ‌ دەدرێت کە دەگەڕێنەوە بۆ ئێران و تەواوی هاوین لە وڵات دەبن زۆر شادو بەختەوەر دەبێت، لەگەڵ چەند هاوڕێیەکی دەگەڕێنەوە و لە میاندواوەوە ڕواڵەتی ناوچەکە دەگۆڕێت چونکە لەژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەدابووە. کاتێک باسی هاتنی (#مەلا مستەفا بارزانی # ) دەکات بۆ ڕۆژ هەڵاتی کوردستان دەنووسێت: هاتنی ئەو لە وەها بارودۆخێکدا گەورەترین لە خۆ بوردویی، فیداکاری و دووربینی قوڵی هەبوو، چونکە گشت خێڵ، هۆز و هێزی سەربازی خستبووە ژێر ئیختیاری حزبی دیموکراتی کوردستانەوە، هەروەها لە درێژەی ئەم بەشەدا دکتۆر ڕەحمان دەنووسێت: ئەو یەکگرتوویەی لە مەهاباد دیتم لە ئازەربایجان بە دینەدەکرا، چونکە سەر لە بەری فیرقەی دیموکراتی ئازەربایجان بە دەست حکوومەتی ئازەربایجانی سۆڤێتەوە بوو.
دواتر لە شارەوانی مەهاباد بە حزوری #پێشەوا قازی محەمەد# و کاربەدەستانی وڵات نوتقێک دەدات، لە کۆتایی قسەکانیدا هیواخواز دەبێت بەزوویی بگەڕێتەوە نیشتمان و خزمەت بە خاک و خەڵک بکات. لە کاتی خوێندنی باکۆ چاوی بە (حەمە حسێن خانی سەیفی قازی) دەکەوێت کە بۆ چارەسەر هاتبووە باکۆ. لە ساڵی 1946 قەوام سەڵتەنە سەرۆک وەزیرانی ئەو کات گفتی پێدانی ئیمتیازاتی نەوت دەستی هاوکاری سۆڤیەت لە ئازربایجان و کوردستان دەکشێنێتەوە تەخت و بەختی هەردوو نەتەوە تارومار دەکات و بەشێکی زۆری ئەندامانی فیرقەی ئازربایجان ڕوو لە باکۆ دەکەن، دواتر لە دێهاتەکانی دەوروبەری باکۆ نیشتەجێیان دەکەن، ساڵی 1947 خوێندن تەواودەکات و ساڵی دواتر کە ساڵی سێیەمی خوێندنی پزیشکی بووە، خوێندنەکەی تەواو دەکات و دواتر ڕەوانەی ئێران دەکرێنەوە.
$بڕیارێکی مەترسیدار$
دوای ڕادەستکردنەوەیان بە دەوڵەتی ئێران پاشماوەیەک لە لەگەڵ سێ‌ هاوڕێیدا بڕیاری گەڕانەوە دەدەن بۆ ڕووسیا، بەڵام لە ڕێگا ڕێنوێنەکەیان فێلیان لێ‌ دەکات و بەجێیان دەهێڵێت، دواتر بەدڵشکاوی خاکەساری دەگەڕێنەوە شاری (گورگان)، دوای ماوەیەک بڕیار دەدات لە پێناو تەواوکردنی خوێندنەکەیدا بە تەنیا ملی ڕێگا بگرێتە بەر، کاتێک لە سنوور دەپەڕێتەوە یەکەم شت تووشی دەبێت چەند کولیتێکی جوتیارانە، پاش سانەوە لە کن ئەوان خۆیی ڕادەستی پۆلیسی سنوور دەکات. پاش ئەوەی هەموو زانیارییەکانی لێ‌ وەردەگرن زیندانی دەکەن، دواتر بە دەست و پێ بەستراوی ڕەوانەی شاری (لەنکەران”)ی دەکەن. لە تەواوی ئەو ماوەیەدا گلەو گازندەی لە جۆری خواردنی زیندان دەکات سەرباری خراپی بارودۆخی زیندان، چەند جارێکی تر لێ پێچینەوەی لەگەڵدا دەکەن و لە کۆتاییدا دەیگوێزنەوە بۆ زیندانی (MGB9 لەوێ‌ ژمارە (129) دەبێت بە شوناسی، لێرەش پرسیارەکان چەند بارە دەبنەوە چۆن ناوخۆیی سنوور بوویت، بۆچی هاتوویت و …هتد.
لە کاتێکدا گومانی سیخوری لێ‌ دەکرێت یەکێک لە سەربازەکان داوای لێ دەکات داوای بەزەیی لە کاربەدەستان بکات بۆ ئەوەی یارمەتیی بدەن، بەڵام ئەو بڕیار دەدات ڕادەستی بیروباوەڕی خۆیی بێت و لەگەڵ هەست و ویژدانیدا ڕاستگۆ بێت، چونکە ئەو تەنیا یەک ئامانجی هەبووە کە ئەویش خوێندنە پێشتریش بە ئاگاداری دەسەڵاتدارانی وڵات سێ‌ ساڵی خوێندنی پزیشکی تێپەڕاندوە. لە زینداندا کەسێک وەک سیخور دەکەن هاوماڵی بەڵام (ڕەحیم) هەر زوو لە فیکەی کابرا تێدەگات و بەگژیدا دەچێتەوە. کاتێک (یەمیلیانۆڤ) وەزیری بەرگری (MGB) لێکۆڵینەوەی لە تەگەڵدا دەکات هەمان قسەکانی پێشوو دووبارە دەکاتەوە، لە کۆتاییدا دە ساڵی زیندانی بۆ دەبڕنەوە. لە باسی دادگا دەکات دەنووسێت: ئەنجوومەنی تایبەت ناوەندێک بوو لە سەروی هەموو دادگا، ئەنجوومەن و مەکۆی بەرژەوەندیی، ئەگەر کەسێک خەتایەکی نەبوایە ئەنجوومەن بە باشی دەزانی بە شێوەیەک سزای کابرا بدات. هەر لەوێ‌ شناسی کوڕێکی تەورێزی دەبێت بە ناوی (پەروێز) بیست و پێنج ساڵی خشتیان بۆ بڕیبووە، لە کاتێکدا خوێنکاری فڕۆکەوانی بووە.
$گرتووخانەی ڕۆستۆف$
دوای دوو ڕۆژ مانەوە لە گرتووخانەی ڕۆستۆف، جارێکتر لە پەروێز و ئاغای ئیسحاقی جودایان دەکەنەوە. لەو بارودۆخەدا لەتەک کیژێکی خەڵکی (مۆرمانیسک) ناوچەیەک لەو پەری باکووری ڕووسیا هەڵکەوتووە، دەبێت بە دەهاودەم، کاتێک دکتۆر “ڕەحیم” لە بیری ئەو کچەدا دەبێت، بۆچی قسمەتی گەیشتۆتە ئێرە، چی تاوانێکی کردووە، سەربازەکان لێکیان دادەبڕن، لەو شەوەزەنگەدا “ڕایا” چرایەکی ئومێد بوو بۆ ڕەحیم، بەڵام هەر زوو کوژاندیانەوە. پاشئەوەی شەو و ڕۆژێک لە شەمەندەفەردا دەبێت لە بەندیخانەیەکی کاتی ڕایاندەگرن و ئەو کات دەزانێت دەیانبەن بۆ سیبیریا. لەوێ‌ لە ئۆردوگای تایبەتدا کاری تاقەت پروکێنیان پێ‌ دەکەن، یەکێتی شۆرەوی بڕیای سزادانی مەرگی بە سەر زیندانێکاندا هەڵگرتبوو لە بری ئەوکارە بە کاری تاقەت پروکین دەیڕەتاندن. دواتر لەتەک چەند بەندیەک لە دەیانبەنە وێستگەی شەمەنەفەری سۆلۆسک.
$ئۆردوگای بێگاری$
پاشان لە قەزاقستان ڕایاندەگرن، ناوچەکە بەراورد دەکات بە سۆرلۆسک ئەگەرچی هەواساردبوو، بەڵام قەزاقستان گەرمتر دەهاتە بەرچاوو، ناوچەکە بەهۆی زۆری ئۆردوگا و کاری زۆرەملێوە ببووە ناوچەیەکی پێشکەوتوو، دواتر لە حەوشەیەکی گەورەی دڕکاوی تەنراو بە پاسەوان دایاندەنێن، حەوشەکە کرابووە دوو بەشەوە بەشی پیاوان و ژنان، هەروەها لەنێو حەوشەکە هۆڵی گەورە هەبوون پێیان دوگوترا “باراک”، زیندانییەکان دابەشدەکران بۆ دەستەی سی تا چل کەسی و کەسێک دەکرا بە دەمڕاستیدان، ئەستەمترین کاری بەیانیان بە بۆچونی دکتۆر ڕەحیم لە زینداندا چوونە سەر ئاوبووە، چونکە دەبوو لە ڕیزێکی دوورودرێژ ڕیز ببەستی و پاشان جێگاکەش زۆر پیس و بۆگەن بووە، سەرباری سەرژمێری ڕۆژانە، لە حەفتەیەکدا شەش ڕۆژ و ڕۆژانە هەشت کاژێر کاری تاقەت پروکێن بە زیندانییەکان دەکرا، ئەوهۆکارانە پاساو بوون تا زیندانی هەمیشە خۆیان لەکار بدزنەوە.
کاتێکیش دەگەیشتنە شوێنکارەکەیان لە کانەکانی خەڵوز دابەشدەکران بۆ دەستەی سێ‌ یان چوار کەسی، بۆ کارکرن هیچ پاداشت و خەڵاتێک لە گۆڕێدا نەبوو، کرێکارەکانیش هێندە کاریان دەکرد تا وەکوو سەرکار هاواری لێ‌ هەڵنەستی، شکاندن و دەرهێنانی بەرد لە کانەکان و ئاسنەڕی دوو جۆری دیکەی کارکردن بوون کە لە ئۆردوگا زۆرەملێکانی ستالیندا بە زیندانیان تەواو دەکران. هەروەها جۆرێکیتری کار کاری بیناسازی بوو کە لە سەرەتا و تا کۆتایی بەزیندانێکان دەکرا.
لە بەشێکی دیکەی بیرەوەرێکانیدا “ڕەحیم” باسی سوپای برسی دەکات پاش گەڕانەوەیان لە کار چۆن هوروژمیان بۆ خواردن دەبرد و لەویش ژەمێکی مەمر بژیان ڕادەستدەکرا، لەو سەروبەندەدا باس لە زیندانییەکی خەڵکی گورجستان و هاوشاری “ستالین” دەکات کاتێک دەهێنرێت بۆ ئۆردوگا زەلامێکی کەتەی چوارشانە دەبێت، پاشماوەیەک بە ڕێگادا دەڕوات لاکەی سەری دێت، چونکە بەدخۆراکی گۆشتی بە جەستەیە وە نەهێشتبووە، ڕۆژێک ئەو زیندانییە ” ئیلیا” خواردنی بۆ دێنن پڕی پیادا و بە بەرچاوی زیندانێکانەوە نیشتە خواردنە و گشتی خوارد، دواتر تووشی زگ ئێشەیەک بوو، ڕۆژی دواتر کوشتی. لە باسی خوێدا دەڵێت: منیش هەمیشە برسیبووم، بەڵام چونکە زۆر خۆر نەبووم بەشە خۆراکەکەم کوڵی برسێتی دادەمرکاندم و زۆر ناڕەحەت نە دەبووم، سوێندم لەسەر نییە بڵێم: زۆربەی شەوان خەوم بە خواردن و چۆنێتی تێربوونەوە دەدیت، هیچ شتێک هێندەی برسییەتی کەسایەتی و سۆزی مرۆڤ ناشکێنێت، هەروەها لە باسی پۆشاکی زیندانییەکاندا دەنووسێت: جلوبەرگی زیندانییەکان سەیر و دژواربوو یان زۆر فشۆڵ یاخود زۆر تەسکبوون، سەرو بیچمی زیندانییەکانیش زۆر سەیر و سەمەرەبوون، ڕیشی درێژ وقژی بژ و ڕۆژ تا ئێواری زیندان بەو جلوبەرگە شڕانەوە لە سەرمانا هەڵدەرزین.
$ئۆردوگای بایکانۆر$
ئۆردوگای بایکانۆر، بچوکتر لە ئۆردەگای بالخامش و نزیک لە ئاڵماتای پایتەختی قازاقستان هەڵکەوتبوو. لەوێ‌ دەکرێت بە “بریگادیری” دەستەیەک، لەو جێگایە شناسی لەگەڵ ئێرانییەک پەیدا دەکات و دەیکات بە پاکەوانی باراک، کابرا لە باسی خۆیدا دەڵێت: حکوومەتی سۆڤێت ساوابوو ڕووم لەم وڵاتە کرد و ژنم هێنا و تیادا نیشتەجێبووم، خەریکی سەودا و مامەڵەبووم، بەگوێرەی قانوون ئەو کارە تاوانە، کاتێک گیرام دە ساڵ بێگاریان لە ئۆردوگا بۆ بڕیمەوە. لە کۆتا ڕۆژەکانی سزاکەمدا، ڕۆژێک بانگیان کردم بۆ زیندان و وتیان: ئەنجوومەنی تایبەت دە ساڵی دیکەی زیندانی بۆ دیاری کردووە، ئێستاش لە تێپەڕاندنی ڕۆژەکانی دە ساڵی دووەمدام! لە باسی زیندانی بایکانۆردا دەڵی: لە هەموو میللەتانی دنیای تیادابوو، ڕۆژێک پیاوێکی ڕەشتاڵەی ڕەقەڵەی باڵابەرزیان هێنا وتی: لە کوردانی جەلالیم و خەڵکی قووچانم، کوردانی قووچان لە سەردەمی نادر شاوە دوورخراونەتەوە کەچی هێشتا بە کوردی دەئاخڤن و ڕەچەڵەکی خۆیان لە بیرنەکردووە، عەزیز دەیوت حەوت ساڵە لەم ئۆردوگایەم، پازدە ساڵ حکومیان بە سەرداداوم، کاتێک “ڕەحیم” پرسیاری کوردی دیکەی لێ‌ دەکات، لە وەڵامدا دەڵێ‌: پیرە پیاوێک دەناسم ئەویش خەڵکی قووچانە. کاتێک عەزیز پیرە پیاوەکە لەتەک خۆیدا دەهێنێت بەمشێوە عەرزی حاڵی دەکات، شوانبووم نەمزانی سنوورم بەزاندووە و بە مەڕەکانمەوە داخڵی خاکی یەکێتی شۆرەوی بوویمە، ئەو زاڵمە خوانەناسانە گرتیانم، چەندێ‌ پاڕامەوە کەڵکی نەبوو، بە بیست و پێنج ساڵ حکومیاندام، دوو ساڵم لە سیبیریا تەواوکرد، لە بێ‌ خوراکیدا گشت ددانەکانم هەڵوەرین. کاتێک زاری داپچڕان شتاقی لە دەمدا نەمابوو. ساڵی 1956 کاری بیناسازی ئۆردوگای بایکانۆر تەواوبوون.
$محەمەد بیریا وەزیری فەرهەنگی فیرقەی ئازربایجان$
ڕۆژێکی پشوو لە ئۆردوگای ” تەمیرتائو” ئاگاداریان کردینەوە کۆمەڵێک زیندانی نوێ‌ دێنە ئۆردەگا، کاتێک دەچێتە دەرەوە بە هیوای ناسینی ئاشنایەک دەڵێ‌: کتوپڕ قەڵافەتی پیاوێکی ئاشنام کەوتە بەرچاو، ئەوە محەمەد بیریایە، کاتێک چاک وخۆشی دەکەن بە مشێوەیە سەربردەی خۆیی دەگێڕێتەوە: لەگەڵ هێرشی سوپای ئێران پەڕینەوە ئازربایجان، پاشماوەیەک بە پیلانی “غوڵام یەحیا” پیشەوەرییان بە ڕوودای ئوتومبیل کوشت، چونکە بۆخۆی گەڕەکی بوو لە جێگای پیشەوەری دابنیشێت، داوام کرد بمنێرنەوە بۆ ئێران ڕازینەبوون، ناچار خۆم شێت کرد و ڕۆژانە کاری سەیر و سەمەرەم دەکرد، دواتر ڕەوانەی MGB ی کرام و ماوەی شەش مانگ لەوێبووم، دە ساڵیان بۆ بڕیمەوە ئێستاش لای ئێوە گیرساومەتەوە. ڕۆژێکیان ڕەحیم لە محەمەد دەپرسێت چۆن بوویت بە وەزیر؟ لە چایخانە کارم دەکرد و جاروباریش شیعرم دەنووسی، ئەوکارە بوو بە هۆکار تا لە تەشکیلاتی فیرقە پۆستم بدەنێ‌. لە ماوەی وەزارەتدا چکارێکی باشتکرد وتی: هیچ! هەروەها لە درێژەی باس و خواسی محەمەد بیریادا دەنووسێت لە ئۆردەگاش خەریک بوو خۆی لە شێتی دەدا، بۆ نموونە لە وەرزی هاویندا جلی گەرمی زستانی لە بەردەکرد و بە پێچەوانەوە، ڕۆژێک وتم ئەو کارانە باشنین جەنابی بیریا ئاگاداربە، تووشی گێچەڵێکت دەکەن و دەتبەنە شێتحانە، دەیوت حەزم لێیە ئاواهی دەربکەوم!.
دوای کۆنگرەی بیستەمی حیزب بڕیار دەدرێت لە بری کاری زیندانییەکان حەق و مزەیەکیان بدرێتی و گۆڕانێک لە بارو گوزەرانیاندا بکرێت، ئەو بڕیارە هەر زوو شوێنەواری لە ژیان و سیمای زیندانییەکاندا ڕەنگی دایەوە و دەرکەوت، هاوکات هەوڵدرا بە شێوەی جۆراوجۆر حوکمی زیندانێکانیش کەمبکرێنەوەو جۆرێک ئازادیان بۆ دەستبەر بکرێت. دواتر کارتێک ڕادەستی ڕەحیم دەکرێت بۆ مەبەستی هاتن و ڕۆیشتنی نێو ئۆردوگا و نێوەندەدا ئاشنا دەبێت بە ماڵێکی ڕووسی و کاری خوێندنەوەی لە پیان بۆ دەکات، پێشهاتەکانی ڕاست وەردەگەڕێن و زیاتر معرفی لەنێوانیاندا درەستدەبێت.
$ئازادبوون$
چەند ڕۆژێکی مابوو بۆ بەهاری ساڵی 1954، پێشنیوەڕۆیەک سەرۆکی ئۆردوگا، ڕەحیم و دوو ئێرانی و شەش ئەڵمانی بانگ دەکاتە نووسینگەکەی و پێیان ڕادەگەیەنێت ئێستا ئێوە ئازادن. دوای نێوەڕۆ خوداحافزی لە دۆست و هاو زیندانییەکانی دەکات و لە ئۆردوگای “تەمیر تاپۆ” دێتە دەرێ‌ و ڕوو لە ماڵە ئاشناکەی دەکات و ماڵئاوایان لێ دەکات و ئیتر نایانبینێتەوە. پاشان بە شەمەندەفەر بە مەبەستی بینین گەشتی مۆسکۆ دەکات. لە مۆسکۆ سەردانی جەستەی مۆمیاکراوی لینین دەکات، لە کۆتاییدا سەبارەت بە سۆڤیەت دەنووسێت وڵات لە ڕووی پیشەسازی و زانستەوە زۆر پێشکەوتبوو، بەڵام ژیان زۆر دواکەوتووبوو. ساڵی 1955 دەگەڕێتەوە باکۆ، ئەو شارەی دە ساڵ پێشتر دیتبوویت، تەواشادەکات وڵات زۆر پێشکەوتووە، لە پەسنی شۆرەویدا “رەحیم” دەڵی سەرباری کەمایەسێکان سەیری تورکمەنستان یان وڵاتانی دەرهاوسێی بکە لاینیکەم 90% دانیشتووانەکەی خوێندەوارن. سەرباری هەبوونی گشت ئەو خوێندنگە، کارخانە و ئاسنە ڕێیانە گاڵتە نییە و ناکرێت چاویان لەسەر ژیر نەکرێتەوە. کاتێکیش دەگەڕێتەوە بۆ ئێران سەرتا ماوەیەک دەیهێڵنەوە، چونکە گوومانی کۆمۆنیستی لەسەر دەبێت، ساڵانێکیش پێویست دەکات حەفتانە لە دەزگای ئەمنییەتی میری واژۆی هەبێت و بێ‌ پرس بۆ هیچ جێگایەک سەفەر نەکات.
دواتر هەوڵ دەدات درێژە بە خوێندنی پزیشکی بدات سەرکەوتوو نابێت، سەرەنجام تاقیکردنەوەی شەشەمی وێژەی دەکات و لەکولێژی قانوون وەردەگیریت، هەروا بە دەم خوێندنەوە کاری میری و ئازادیش دەکات، لە فۆناغی دووەمی کۆلیژ هاوژینی لەتەک خانمێکدا پێکدەهێنێت و دواتر دکتۆرا لە قانووندا بە دەستدەهێنێت، لە سەروبەندی تەواوکردنی خوێندنی قانووندا ڕێگای پێ‌ دەدەن خوێندنی پزیشکی تەوتوبکات، بەڵام تازە کار لە کار ترازابوو. دواتر لە مەکۆی پارێزەران لە تەورێز کاردەکات و پاشخانەنشینی دەگەڕێتەوە مەهابادی کۆنە هەوار.
$لە خوێندنەوەی ئەم بیرەوەرییەدا ئەم پرسیارەم لە مێشکدا گەڵاڵە بوو؟$
وەختایەک چەپ وەک بیر و هزر، کار و تێکۆشان لەناو میللەتی کورددا دەروێش و فیداکاری زۆربووە، بە داخەوە بۆ خۆیان کارێکیان بۆ میللەتەکە لە دەست نەهات و هاوکات بەربەستێکیش بوون لە بەردەم بزووتنەوەی کوردایەتی ئەو ڕۆژگارەدا، سەرەنجام ئەو ئاسۆیە بەر ئەوەی لە دەم کەل هەڵبێت ڕووخاو ئاواتی ملێونەها کەسیشی لە گۆڕنا. ئەوی جێگای پرسیارە کەسانێک لە نەتەوەی کورد لە هەڕەتی لاوی ئەو دەوڵەتدا بۆ خوێندن ڕوویان لەو دەوڵە پان و بەرینەکرد و ساڵەهایان تیادا گوزەراند، بۆچی ئەو نەهامەتیانەیان شاردەوە کە ڕژێمە ستەمکارەکەی شۆرەوی بەرانبەر میللەتانی ژێردەستە پیادەیان دەکرد، ئەو کەسانە کە شارەزای بارودۆخەکە بوون بوون نهێنییەکانیان تا کۆتایی تەمەنیان پاراست و لەتەک گڵەبانی گۆڕەکەیاندا لە گۆڕیاننا بۆچی؟
[1]