#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
ۋەڵاکریای دوەم: جولای 2021
بەشۍ هەژدەهەمە
ئەلفابێتېۋ، کە (ئاکۊ مارانی) بەکارشبەرۊ(2)
چڼ سەرنجېۋ:
- ئی یەرە پیتۍ ( ڎ |d̑ ) ، ( ڼ |ŋ ) ، ( ۋ |ṿ ) ، پیتۍ دەنگ-کپېنۍ (consonants)، پیتۊ ( ۋ |ṿ ) پیتېۋە دەنگ-کپەنە و ھیچ بارېۋەنە پیتۍ دەنگۆ-دەرە (vowel) نېییەنە.
- ئی دۋە پیتە ( ۊ | ü) ، ( ې-ۍ|ᴉ ) پیتۍ دەنگۆ-دەرېنۍ (vowels) و ھیچ بارېۋەنە پیتۍ دەنگ-کپۍ (consonants) نېیەنۍ.
- ئی دۋە پیتە (ع ، غ ) چە بنەڕەتەنە ھۆرامیۍ نېیەنۍ و چە ڕاو زۋانی عەرەبی و فارسی ئامێنېنە دلۍ زۋانی ھۆرامی. پەی ئانەی کە بزانمۍ پیتېۋە تایبەتۊ زۋانېۋیەنە، پەنەۋاز هەن چە کرڎار و یاۋەرنام و نامەکا ئا زۋانېنە پەی شۊنەۋاریش گېڵمۍ. ئا کۊمەڵە ۋاچۍ کە ئا دۋە پیتەشا (ع ، غ ) چنە ھەنۍ: (غار ، غار_دای، غەرغەرە ، غەرغەرە_کەرڎەی، عال، ئەلعان، عەیب، ...تد) چە بنەڕەتەنە ۋاچۍ ھۆرامیۍ نېیەنۍ.
- ئامرازۍ خاوەنداریی:
1- ئامرازو خاوەنداریی پەی نامۍ ڕەگەز نېرۍ (وۍ: و: کوڕو ، باخچەو ، باخو ، مۆبایلو ، ملو ، دڵو ، پەراسو، دەمو ، چەمو ...تد) نەک (وو)!
2- ئامرازو خاوەنداریی نامۍ ڕەگەز مېڵۍ (ئۊ: ۊ: کناچۊ ، ساۋۊ ، لەمۊ ، لۇتۊ ، پەنجۊ، گڵۋۊ ، قڕقەمۊ ...تد) نەک (ۆ).
3-ئامرازو خاۋەنداریی کۊ-نامۍ چە باری ئاساییەنە (یۍ: گۊڕاڵۍ ، واڵۍ) نەک (ێ)، بەس چە بارو نامە ناۋازەکانە ( یێ: مامۊسێ ، گەڵێ ، مامۊسێ، دەگێ ، ئۊسێ ، هامسێ ، ئۊسێ) دەنگەکە (یێ)ن و منۋیسیۊ.
ئا پیتۍ کە ئاکۊ مارانی پەی ئەلفابێتی ھۆرامی زېیاڎۍ کەرڎېنۍ
چېگەنە، ۋەڵۍ ئانەی سەرو ئا ھېمایا قسۍ کەرۇ، کە من پېسەو پیتۍ پەی نمایانکەرڎەو دەنگە ھۆرامییە تایبەت و جېیاۋازەکا دلۍ ئەلفابێتېۋیەنە بەکاربەرڎېنۍ، پەنەۋاز هەن بە ئانەی ئاماژە بڎەو، کە من بەس دۋۍ ھېمێ تایبەتۍ پەی دەنگە ھۆرامییەکا نېیێنېرە ( ڼ  ŋ = نگ )ی لاۋاز، (یۍ: ې -ۍ ᴉ= چېرە | کەسرە )، یەرە ھېماکۍ تەرۍ ( ڎ ، ۋ ، ۊ ) من نەنېیێنېرە و ۋەڵۍ کیبۆردەکۊ من بېیەیشا بېیەن؛ تەمەنو ( ڎ: ڎۍ: ئەڎا Ed̑a ، ۋ: ۋۍ: ۋەرۋەرۊ Ṿerṿerü ) چە تەمەنو من زېیاتەرا و ھەر کەس چە ۋېیەرڎەنە چنی نۋیستەی و ئەدەبی ھۆرامی خەریک بېیەبۊ و ئاگاڎار بۊ، مزانۊ ئا دۋە پیتە (ڎ ، ۋ ) فرە کۊنېنۍ.
هەر پاسە، کە ۋەڵتەر من چە بارەو کیبۆردەکۊ بەڕێز (ئارامی شەکیبایی) ئاماژەمدا، پیتۊ ( ۊ: ئۊ: مامۊسا Mamüsa) کاک ئارامی پەی ئەلفابێتی ھۆرامی زېیاڎەکەرڎېنە و دەسو ئاڎی فرە وەش بۊ، ھېماسازیېۋی فرە درۊسو ئا دەنگەینە و ئا پیتۍ من چە ئاڎی ھۊرگېرتېنە و دەسکرڎو من نېیەنە و بە پەیلۋاو من چە گرڎو ھېماکا تەری کە پەی ئا دەنگەیە درۊسۍ کریێنۍ، چە بارو زانستو زۋانی و دەنگ-شناسییۆ درۊستەرەنە.
پاسە ۋاتم، من بەس دۋۍ پیتۍ ( ڼ: یاڼزە ، ې: هېڵۍ ) زېیاڎۍ کەرڎېنۍ، من چېگەنە کۊششکەرۇ چە بارەو ئا دۋە پیتەیۆ ڕۊشنکەرڎەی بڎەو. ئیتر درۊس-زانای و پەسەڼکەرڎەیشا مەنۊۋە پەی زۋانشناسا و پەیجۊری کەرا بوارو زۋانی و ئانە ئاڎېنۍ کە بە پەشتبەستەی بە زانستو زۋانی و دەنگ-شناسی متاۋا ، ئا دۋە پیتەیە ڕەتېکەراۋە، یان پەسینا. چا بارۆ و ۋەرانۋەرو لۆجیکو زۋانی و زانستو دەنگ-ئەژناسای ملو من چە مۇی باریکتەرا و گرڎ سەرنج و ڕەخنېۋە سەرو چەمام و شاییستەو گۊشگېرتەی و لێکۆدای و شېکەرڎەی و گرنگیدای ھەنە، چۇنکە بەبۍ سەرنج و ڕەخنەگېرتەی نە ۋەڵکۆتەی ئەرېنیی ھەن و ڕوەمڎۊ، نە ئایەندەی ڕۊشن ھەن و مسۆگەر کریۊ، نە زۋانی پارېزېیا و شاییستەو ۋیرو سەردەمی متاۋۊ بېیەیش بۊ.
ۋەڵۍ ئانەی کە بە پەنەۋازیی ئا پەنج ھېمایا | پیتا ئاماژە بڎەو، یان پەی سەلەمنایشا کۊششکەرۇ، پەنەۋاز هەن بە ئانەیە ئاماژە بڎەو، سەرەڕاو ئا پەنج دەنگەیە ( ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې -ۍ )، کە نمەکریۊ ھېماسازیی نەکریا، چۇنکە ۋاتاو ۋاچەکا فاڕا، یان سرۇشتو ڕازۋانو زۋانی ھۆرامی ئاڎېشا پەنەۋازکەرۊ. بە پېچەۋانۆ چە زۋانی هۆرامییەنە کۊمەڵېۋ دەنگۍ تەرۍ ھەنۍ، کە پەنەۋازییشا بە ھېماسازیی نېیا، چۇنکە ۋاتاو ۋاچەکا نمەفاڕا. ۋەرو ئانەی، کە:
یەکەم: هەڵای پاشاگەرڎانی(21) و بەگلەرانۊ ھېمسازیی دەنگە ئەژناسییاکا تەری ساخە نەبېیېنۆ و پاشاگەرڎانانە ھەر کەس بە حەزو وېش پیتۍ بەکاربەرۊ. چېگەنە مەبەسم ئا بەڕێزی نېیەنۍ، کە ئەلفابێتیشا نېیانەرە، بەڵکو ئا بەکاربەر و نۋیسەرېنۍ، کە ھیچ شارەزاییۋی زۋانەۋانیشا نېیا و نمەزانا، کە بە بەکاربەرڎەی ھېما نادرۊسا پېسەو ( ذ، ڐ ، ڏ ، ۆۆ، ەۆۆ، ەوۆ )، چڼ و چنی نۋیستەی ھۆرامی ۋېرانکەرا.
دوەم: دەنگەکۍ تەرۍ ۋاتاو ۋاچەکا نمەفاڕا، کریۊ و خاستەرا چە ئارۊنە مایەو ئاماژەدای نەبا، تاکو سەرئېشۍ تەرۍ درۊ‌سۍ نەکەرا. نمۇنە:
دەنگو (ئا: ا ) زۋانی هۆرامییەنە دۋۍ جۊرۍ دەنگو ئەلفی (ا) ھەن، کە دوەمشا فرەتەر چە ۋاچانە بەرگنۊ، کە یەک بڕگۍ با (ۋا ، با ، تا ، پا ، جا، چا ، سا ، شا ، ۋا ، ڕا ، ھا )، یان چە دمایی بڕگۊ دلېڕاسی و دمایی ۋاچېنە (ھۆرامان ، ئالان ، کەڕاۋا، نەیاۋا،..تد)، دەنگو ئا ( ا ) درېژتەر و بەرزتەرا. بەڵام ۋەرو ئانەی کە ھیچ چە ۋاتاو ۋاچەکا نمەفاڕۊ و ئۆ یەکتر شېیەی مېیانو ۋاچەکانە نېیا، جېیاکەرڎەی و ھېماسازییش پەنەۋاز نېیا.
دەنگو ( ذۍ: ذ ) بېیەی و زاقی ئی دەنگەیە فرەتەر کاتېۋ بەرگنۊ، کە ھۆرامی-زۋانەکۍ بە سۆرانی قسۍ کەرا و ئا ۋاچا ۋاچا، کە پیتۊ ( ز ) چنە بۊ. بە پەیلۋاو من زۋانی هۆرامییەنە فرەتەر دەنگو ( ذ ) ھەن تاکو ( ز ). بەڵام ۋەرو ئانەی کە ۋاتاو ۋاچەکا نمەفاڕۊ و هەر پاسە پیتۊ ( ز ) یاگەگیرە بېیېنە و سەڎان ساڵېن پاسە منۋیسیۊ، پەنەۋاز نېیا ھېماسازیی تازەش پەی کریۊ. پەی زېیاتەر بەرکۆتەی جېیاۋازییەکەی، متاۋمۍ ئی ۋاچا (ئازە ، ئازیز ، گزەرکی ، گېزەری ، زەقنەبۇت، زەردە) بە ۋاتەی سۆرانی بژنەۋمۍ و بە ھۆرامیچ ۋاچمېشا، ( ز ) سۆرانییەکا لاۋازەنە و کەمتەر پۊپەو زۋانی گرژ کریۊ، بەڵام ( ز ) ھۆرامییە فرەتەر زۋان پانکریۊۋە و گرژ کریۊ و بە ئاشکرا دەنگو ( ذ )ېن.
دەنگو ( وۍ: و ) چا ۋاچە ھۆرامییە ناۋازانە، کە سەرەتاو ۋاچېنە (و) چنی پیتېۋۍ تەرۍ دەنگۆ-دەرۍ (vowel) مێۋ (وەزی، وارڎەی، وانای) ۋاتەیشەنە لچۍ کەمتەر گرژۍ باۋە و یۊ مەیاۋە. بەڵام ئا (و) کە جېیاتی پیتۍ دەنگ-کپۊ (ۋ) چە مەرزەکا هۆرامانییەنە یان بەرو ھۆرامانییەنە بەکاربریۊ (وەرگ ، واران ، وەز ، وا ، ..تد) ۋاتەیشەنە لچۍ فرەتەر گرژۍ باۋە و تاکو ڕادەو یەکتر یاۋای لچا بە خڕی. بەشی یەکەمەنە ( و ) ناۋازەن، بەڵام بەشی دوەمەنە چېرو ھەژمۇنو زۋانەکا دۆروبەرییەنە سەرەو پیتۊ (ۋ ) زاڵبېیەن و پەی دلۍ زۋانی ھۆرامی ئامان.
دەنگو ( یۍ: ې ) چە دمایی ۋاچېنە دۋۍ جۊرۍ بەرگنۊ (ئینۍ، ھەمېنۍ، ۋېنۍ، ھینۍ، کینۍ، چڕېنۍ..تد) دەنگەکە پېسەو (یېې) بەرگنۊ، ۋاتا درېژبېیەی (یۍ: ې)، بەڵام (ھېڵۍ، تەۋېڵۍ، مېڵۍ، وەشڵۍ، ختلۍ، کتلۍ) دەنگەکە پېسە (یېھ) بەرگنۊ، ۋاتا دماییشەنە دەنگو (یېھ) ۋەرو گۊشی گنۊ. بەڵام ۋەرو ئانەی کە ھیچ چە ۋاتاو ۋاچەکا نمەفاڕۊ و ئۆ یەکتر شېیەی مېیانو ۋاچەکانە نېیا، جېیاکەرڎەی و ھېماسازییش پەنەۋاز نېیا.
هەر پاسە چە بارەو مەڵامەتو ئەرەنېیای و بەکاربەرڎەی دۋۍ پیتا کە من نېیێنېرە؛ چېشا و چی ھېماکا تەری بەکارنمەبەرۇ؛ ئانە پرسیارېۋەنە، کە فرە جارۍ چە وېم کریێنە، یان ناڕاسەۋانە گۊشۍ منەرە دریێنە.
من چېگەنە کۊششکەرۇ بە کوڵی و پوختی چە بارەو ھەر یۊ چا پیتا ڕۊشنکەرڎەی بنۋیسۇ؛ پاسە ۋەڵتەر ئاماژەمدا، (زۋانی ھۆرامی)ینە کۊمەڵېۋ دەنگۍ ھەنۍ، کە زۋانەکا دۆروبەرو ھۆرامانییەنە نېیەنۍ. نەبېیەی پیتۍ تایبەتۍ پەی نۋیستەیشا، زۋانی ھۆرامی تۇشو کۊمەڵېۋ گرفتا کەرۊ، کە چە ئارۊنە بە ئاشکرا خەریکا زۋانی ھۆرامی شېۋنا.
بە پەیلۋاو من چە زۋانی هۆرامییەنە پەنج (5) دەنگۍ جېیاۋازۍ ( ڎۍ: ڎ) ، (ۋۍ: ۋ )، ( نگ: ڼ ) ، ( ئۊ: ۊ ) ، ( یۍ: ې) ھەنۍ، کە پەنەۋازییشا بە ھېماسازییکەرڎەی ھەن و بېیەن، چۇنکە ئامای ئا دەنگا چە ۋاچەکانە ۋاتاو ۋاچەکا فاڕۊ و نەبېیەی پیتۍ تایبەتۍ پەی ئاڎېشا و نەنۋیستەیشا بۊ بە مەڵامەتو تیکەڵکەرڎەی ۋاچەکا و ھەر پاسە ۋەرە ۋەرە شېۋنای قسەکەرڎەی ھۆرامی بەپاو یاگەگیربېیەی ھەڵە-نۋیسی ۋاچەکا و ئەۋەوەنەی بەردەۋامو ھەڵە-نۋیسی و سەرەنجامیش ھەڵە قسەکەرڎەی.
وەشبەختانە چە ۋېیەرڎەنە دۋۍ دەنگېشا چە لایەنو ھۊنېیارا و نۋیسەرە ھۆرامی-زۋاناۋە ھېماسازییکریێنۍ ( ڎ ) ، ( ۋ) و تاکو ڕادېۋی فرە یاگەگېرۍ بېیېنۍ و فرەو نۋیسەرا بەکاربەرا سەرشا ڕېککۆتەیشا ھەن.
( ڎ | ۮ | d̑)
ئی ھېمێ | پیتۍ ( ڎ | ۮ ) نۋیستەیش بە ھەشتېۋی گولانە یان یەرۍ خاڵۍ پېسەو ھەشتېۋی گولانەی سەرشۆ، ھیچ جېیاۋازیشا نېیا و ھەمان ئاماژەشا ھەن. دەنگو ئی پیتۍ چە دەنگو پېتۊ ( د ) جېیاۋازا و نەرمتەرا، پەی ۋاتەی ( ڎ ) بۊشایی دەمینە سەرو زۋانی گرژکریۊ و زۋان بە گرژی کەمېۋ ڕۋەو ۋەر ملۊ و بە خېرایی ڕۋەو دما کېشیۊۋە. ئی پیتۍ تاکو ڕادېۋی فرە یاگەگېرە بېیېنە و ۋەڵتەر ھەم (سەیدی ھۆرامی: دیم شیرین نیشتەن، دانە مەڎۊ پېش | ھارەش ھار کەردەن، دەور مەڎۊنە وېش) و ھەم مەکینزی بە لاتینی ھېماسازیی کەرڎېنە. بەڵام بەداخۆ فرە کەسی ۋەرو نەتاۋای و نەزانای چنی ئەۋەئیستەی ئی پیتۍ ( ڎ ) دلۍ ھېما زېیاڎەکا بەرنامەکا نۋیستەینە و دەسنەیاۋایشا بە ھېماکا دلۍ کیبۆردۊ سیستەمو ئەندرۆیدی و ئایفۆنیەنە و ئاگاڎار نەبېیەیشا چە کیبۆردە ھۆرامییەکا سیستەمو ویندۆزی و ھەر پاسە نەزانای سەرچەمەو سکریپتە عەرەبییە یونیکۆدەکا، ھەر کەس پەی وېش و بە حەزو وېش، پاشاگەرڎانە پەی ئا دەنگەیە ھېمێۋە بەکاربەرۊ ( ذ ، ڌ ، ڏ ، ڐ ، دٚ ...تد )، کە ھیچ یۊ چا ھېمایا نمەتاۋا نمایانکەرو دەنگەکەی با. چۇنکە دەنگو (ڎ) چە دەنگو ( ذ ) عەرەبی جېیاۋازا و ھەر پاسەیچ دەنگەکەش پېسەو (ڏ - دٚ ) بەرز نمەبۊۋە و دەنگەکە درېژ نمەبۊۋە، تاکو ( ڌ ) بۊ، ھېماکۍ تەرەیچ (ڐ ) کە زۋانەکا تەریەنە، ھېماو قەڵەۋی و بەھېزی دەنگو (د: دال)ین، گونجېیا نېیەنە و نادرۊسەنە و ئەر بە زۇیی چا پاشاگەرڎانییە ۋەر نەگیریۊ، زۋانی هۆرامی ۋېرانکەرۊ.
ئەر بڕیار بۊ، ئەنجۇمەنو زۋانشناسی پەی زۋانی (ھۆرامی) درۊس بۊ و سەرو ھېماسازیی دەنگە ھۆرامییەکا بڕیارەبڎۊ، بە پەیلۋاو من گونجېیاتەرین ھېما ئانېنە، کە پېسەو پیتۊ ( ڕ ) حۆتېۋی گولانە یان یەرۍ خاڵۍ پېسەو حۆتېۋی گولانەی چېرو پیتەکېنە ( ࢮ ) بۊ، چۇنکە دەنگەکە ھامئاستو دەنگو (ڕ)ین، بەڵام بەبۍ گېرتەی. تاکو ئا کاتە کە بڕیارېۋە چامنۍ چە لایەنو ئەنجۇمەنېۋو زۋانشناسیۆ مڎریۊ، پەنەۋاز هەن ئېمە پابەڼو ھەمان ھېما کۊنەکۍ بیمۍ، کە کۊنتەرین ھېمای تایبەتەنە پەی دەنگېۋی تایبەتو زۋانی ھۆرامی و چنی ئانەیچە بڕیادای سەرو فاڕای ھېمێۋۍ، کە سەدان ساڵېن ھەنە و ھۊش و ئاۋەزو ھۆرامی-زۋانانە بەتایبەت نۋیسەرا و وەنەرا نۋیستەی هۆرامییەنە یاگەگېرە بېیېنە، بڕیارېۋە ناپەنەۋازە.
ھەر پاسە، کاتېۋ نۋیسەرېۋ یان ئەرەنیەرو ئەلفابێتېۋی یان درۊس کەرو کیبۆردېۋۍ پەی دەنگیۋی دەسنیشان کریای، کە تاکو ئا کاتە ھېماسازیی نەکریابۊ، ھېمێۋە بەکاربەرۊ یان منیۊرە، ڕەتۆکەرڎەیش و فاڕایش یان ئەرەنېیای ھېمێۋۍ تەرۍ جېیاتی ۋەڵینۍ، پەنەۋاز هەن بە ڕۆشنکەرڎەی پەشتی بینۊ، تاکو چە پاشاگەرڎانی و بەگلەرانۍ ۋەرگیریۊ. چۇنکە ئەلفابێت پېسەو جۊرو پۊشاکی نېیا، تاکو پېسەو مۆدێلگەرایی ھەر کەس بە حەزو وېش ھېمێۋە بەرکاربەرۊ و فاڕۊ و لابەرۊ.
پاشاگەرڎانیېۋ کە چە بەکاربەرڎەی ئی پیتېنە ھەن و ڕۋەمڎۊ، ۋەرەنجامو دەسەپاچەیی و نەزانیی فرەو بەشدارا تۊڕە کۊمەڵایەتییەکا و ھەر پاسە ۋەرەنجامو ۋەردەسبېیەی ئا ھېما زېیاڎا، ھېماو دەنگا زۋانەکا تەری (پەشتۇیی، ئوردۇیی و ...تد)، کە دلۍ کیبۆردەکا سیستەمو ئەندرۆیدی'نە ھەنۍ. بەداخۆ فرە کەسۍ جېیاۋازی مېیانو دەنگو ( ڎۍ: ڎ: ئەڎا، ئاڎ ، ئاڎە، ئاڎۍ، ئېڎ، ئېڎە، باڎیە) و دەنگو ( ذ: إذا، ذلک، ھذا، ھذە) نمەزانا. چانەیە خراپتەر ئانەن، کەسانېۋ کە وېشا بە زانا مزانا، ئانەیە نمەزانا، ھېماسازییکەرڎەی ھەر دەنگېۋی و ئەرەنېیای ھەر پیتېۋۍ بە جۊرو خودو دەنگەکەی پەشتی بینۊ؛ ئایا چە گڵۋییەنە، سەرو زۋانیۆ، بە بەرزۆکەرڎەی زۋانی، گېرتەی زۋانی، گرژکەرڎەری زۋانی، گەستەی زۋانی، خڕکەرڎەی لچا، گېرتەی لچا، چەقنای لچی وارینی، ئەرەدڕیەی دەمی، خڕکەرڎەی دەمی و بە چېش ماچیۊ و درۊس بۊ. ئاڎۍ ئاڼە وېشا نمەمارنا، تاکو بزانا، کە خاڵبەڼیی سەر و چېرو پیتە ھۆرامییەکا، سۆرانییەکا، فارسی و عەرەبییەکا و ھەر پاسە زۋانەکا تەری چکۊۋە ئامان؟ چی حۆتو سەرو (ڵ) ئینا سەرۆ و چی حۆتو چېرو ( ڕ ) ئینا چېرۆ، چی خاڵۊ ( ج ، چ ) ئینا چېرۆ و چی خاڵۊ ( خ ، غ ) ئینا سەرۆ؟
( ۋ | ﯢ | ṿ)
ئی ھېمێ | پیتۍ ( ۋ | ﯢ ) نۋیستەیش بە ھەشتېۋی گولانە، یان، یەرۍ خاڵۍ پېسەو ھەشتېۋی گولانەی سەرشۆ، ھیچ جېیاۋازیشا نېیا و ھەمان ئاماژەشا ھەن، هەرچڼ پېچەۋانۆ هېماو (ۆ) بەرگنۊ، بەڵام دەنگو (ۋ)ی و (ۆ) پېسەو دەنگو (ێ) و (ې) بەرز و نزمییەنە پېچەۋانەو یەکتری نېیەنۍ. یۊبېیەی هېماو (ۋ | ﯢ) بە ھەمان شېۋەو نۋیستەی ( ڤ ، ڤ ) جېیاۋازییەکە بەس جېیاۋازی چاپی و دەسنۋیسین، بە شېۋېۋی گرڎینەیی پیتەکۍ چاپی ۋەڵۍ سەردەمو کۆمیوتەری، کە بە دەزگاو تایپکەرڎەی و یەکسەر سەرو کاخەزیۆ بەرشی، سەر و چېرو پیتەکا بە یەرە خاڵۍ ( ﮸﮹ ﮶﮷ ) نۋېسینۍ، بەڵام چە دەس-نۋیسیەنە یەرە خاڵەکە بە حۆتی گولانە یان ھەشتی گولانە نۋیسیۍ ( ٚٚ ، ٛٛ )، ئانەیچ ۋەرو دۋۍ چېۋا:
- ئاسانی و خېرایی دەسنۋیسی
- وەش نۋیسی
ھەر پاسە، چە بارەو ئی پیتۍ ( ۋ | ﯢ ) ۋەڵۍ من فرەو ئا بەڕێزا، کە چە گۊڤار و ڕۊنامە و ئینتەرنێتەنە بە ھۆرامی نۋیستەنشا و کیبۆردەشا درۊسە کەرڎېنە، ھېماو ( ۋ | ﯢ ) بەکاربەرڎېنە. ۋاتا من ھېماسازو دەنگەکەی نېیەنا و تەمەنو ئا ھېمێ چە تەمەنو من زېیاتەرا. من چە سەردەمو زاڕۊڵەیی وېمەنە چە بارەو بېیەی ئا پیتۍ ئەژنەۋیەنم و فرېنەو خەڵکی کاتېۋ کە چە بارەو جېیاۋاز-بېیەی ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی چە ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی قسېکەرۊ، یەکسەر بە بېیەی ئا دۋە دەنگەیە و پەنەۋازیی ئا دۋە پیتەیە ( ڎ) و ( ۋ ) ئاماژەمڎۊ.
( ننگ: ڼ | ŋ: ing)
ئی پیتۍ ھېمانە پەی دەنگو (نگ ŋ: یاڼزە، دۋاڼزە، سېڼزە، پاڼزە، شاڼزە ، نۊڼزە، ئاڼە، ئېڼە، پېڼە، پەڼە، دڼە، گەڼ، مەڼ، چڼ، گڼ، بەڼەن، قەڼ، تڼ، ..تد) نۋیستەیش بە (نن) ھەڵەن، چۇنکە ئا دەنگە دۋەپات کەرڎەی، یان گېرتەی پېسەو دەنگۊ شەددەی عەرەبی نېیا. بەڵکو دەنگېۋا کە بە دەنگی لاۋازو (گ) دماییش مێۋ و بە لکنای زۋانی بە چېرو مەڵاشۊی و مېیانو دڎانا سەری و وارییەنە تاکو ڕادەو گەستېۋی نەرمی، کە بۊ بە مڵامەتو درۊسبېیەی دەنگو (نگ ing)ی چە لۇتەنە. زۋانی هۆرامییەنە پاسە ماچیۊ، ۋەرو ئانەی پەنەۋاز هەن ھەر پاسەیچ بنۋیسیۊ، کە ماچیۊ، تاکو پاسەیچ بوانیۊۋە، کە ماچیۊ و منۋیسیۊ و وېما ئۆ مەڼگەنەو (نن ) و ( ند ) نەڎێمۍ، چۇنکە زۋانی ھۆرامی چە زۋانی فارسی و سۆرانی و کرمانجی جېیاۋازا و نمەکریۊ بە ڕازۋان یان بە ڕانۋیسو ئاڎېشا زۋانی ھۆرامی پیمانەکریۊ و بنۋیسیۊ.
پەنەۋاز هەن ئېمە ئا بارە دەرۇنییە لارەسەنگ و نابڕۋاییە ۋەرچەمگېرمۍ، کە چە زاڕۊڵانە سەرھۊرمڎۊ، کاتېۋ پاسە نەنۋیسیۊ، کە ماچیۊ و وەڵامەکەیچ نالۆجیکیی تەر بۊ؛ ئانە کاتېۋەنە کە زانستو زۋانی پېسەو زانستو ماتماتیکی بە لۆجیکی پەشتی بینۊ، ۋەرو ئانەی نمەکریۊ ۋاچمۍ (نن ) یان ( ند ) جېیاتی ھېماو دەنگو (نگ)ی، کاتېۋەنە کە (نگ) ماچیۊ.
کەسانېۋ کە ماچا، ئا ۋاچۍ ھەمان (پەندە، دندە، گەند، مەند، چند، گند، بەندەن، قەند)ی فارسی و سۆرانین، دەی خۊ (ئاو | ئاڤ، کەو، بەور، بەفر، ..تد) ھەمان (آب ، کب، برف ، ...تد فارسییەنۍ، ئەی چی سۆرانی-زۋان و کرمانجی-زۋانەکۍ ئا ۋاچا پېسەو فارسەکا نمەنۋیسا؟
چېۋېۋ کە پەنەۋاز هەن ئېمە فرە بە ورڎی سەرنجشبڎەیمۍ و جېیاش کەرمېۋە، دەنگو ( ڼ | نگ ) چە دەنگو ( نن ) و ( ند ) و ھەر پاسە چە دەنگو ( نڎ ) کە ئی دمایینە بېیەیش نېیا:
دەنگی یەکەم ( نگ ): لکنای زۋانین چېرو مەڵاشۊی و مدرنای و گەستەی نەرمو سەرو زۋانی مېیانو دڎانا سەر و وارینە و دمایی ئامای دەنگەکەین بە دەنگو (گ) لاۋازۍ چە لۇتەنە، بە ڕادەو زڕنگیای و دەنگۆدای.
دەنگی دوەم ( نن ): بە لکنای زۋانین چنی دلېڕاسی مەڵاشۊی و دمایی ئامایش ھەر بە دەنگو (ن) درۊس بۊ.
دەنگی یەرەم ( ند ): گېرتەی زۋانی مېیانو دڎانا سەر و وارینە و ژڵېۋنای خېراو سەرو زۋانی، کە دمایی دەنگەکەی بە دەنگو (د) مێۋ.
ئەر سەرنج بڎەیمۍ، یەرۍ دەنگۍ جېیاۋازېنۍ و بەپاو سرۇشتو زۋانەکا ئا جېیاۋازییا ھۊرگېرا، فارسەکۍ ( ند ) ماچا و سۆرانەکۍ ( نن | ند ) ماچا و ھۆرامەکۍ ( ڼ ) ماچا، چۇنکە یەرۍ زۋانۍ جېیاۋازېنۍ و ھیچ یۊ چە ئاڎېشا دیالێکتو ئەۋېتەری نېیا، تاکو پابەڼو ڕازۋانو یەکتری با.
( ئۊ: ۊ| әü: ü)
تاکو ئا یاگۍ من بزانۇ، ئی پیتۍ یەکەم جار بەڕێز (ئارام شەکیبایی) کیبۆردەکۊ وېشەنە بەکاربەرڎېنە و ھېمسازیش کەرڎېنە. بە پەیلۋاو منیچ ھەر دۋە بارەکەنە ( ۊ ) و ( ü ) ھېماکۍ درۊسەنە و بە تەمامی جېیاۋازیی دەنگەکەی بەراۋرڎ بە ھېماسازیی دەنگو (و) و (ۇ) نمایان کەرۊ. چۇنکە ئا دەنگە چە کوڵ و درېژییەنە گنۊ مېیانو دەنگو (و) و (ۇ) .
دۋۍ خاڵۍ پاڵو یەکتریەنە سەرو ( ۊ ) بە ۋاتاو درېژتەر-بېیەی ھامئاستو دەنگەکەین، کە چە دەنگو (وۍ) درېژتەر و چە دەنگو (ئۇ) ئەۋەکریاتەرا. گونجېیاتەرین ھېما پەی دەنگو (әü ) بەس ( ۊ ) مەنۊۋە، کە زۋانۍ تەرېنە ئېمە نەوانابۊ و پەی دەنگی تەری بەکارنەبریابۊ.
چە ئانەیچە گرنگتەر جېیاکەرڎەی دەنگو ( ü: Lü ) چە دەنگو ( o: Hor)، کە نمەکریۊ پەی ھەر دۋۍ دەنگەکا، پاسە فرەو نۋیسەرا بە ھەڵە بەکارشبەرا، ھەر ( ۆ o ) بەکاربەرمۍ. ئانە کاتېۋەنە کە ئېمە گرڎ مزانمۍ ئا دۋە دەنگە (ۊ ، ۆ) جېیاۋازېنۍ و ۋاتاو ۋاچەکاچ فاڕا و و دەیان و سەڎان ۋاچۍ تەرۍ ھەنۍ و بە بەکاربەرڎەی یەک پیتۍ پەی ھەر دۋە دەنگەکەی، ھەم ۋاتاو ۋاچەکا شېۋنۊ و ھەم بەردەۋام بە ئا جۊرە ئەۋەوانایشا، قسەکەردەی ھۆرامەکا تېکمڎۊ، چۇنکە بەردەۋام ئەۋەوانای ( لۊ) بە (لۆ) سەرەنجام خودو ۋاچەکېچ چە قسەکەرڎەینە بۊ بە ( لۆ )، ئیتر زۋانېۋ بە تایبەتمەڼییەکا وېشۆ بە نامۊ (ھۆرامی) نمەمەنۊ و بۊ بە دیالێکتېۋ چە زۋانی سۆرانی.
ئانە بارېۋەنە، کە دەنگو ( ۆ ) چە دەنگو ( ۊ ) جېیاۋازا و ( ۆ ) وېش دەنگېۋی جېیان و زۋانی هۆرامییەنە ھەن، ئیتر حیکمەت یان ناچاریی بەکاربەرڎەی ( ۆ ) پەی دۋۍ دەنگە جېیاۋازا چېشا، بەتایبەت چە ئیسەنە، کە دیجیتاڵیزە-بېیەو نۋیستەی ئاڼە ئاسانکارییش کەرڎەن، توانانە ھەن، دەنگۍ ھەر زۋانېۋی بە تەمامیی و گرڎ جۊرە پیتۍ ھېماسازییکریا و سەردەمو ۋەرتەنگیی تواناییەکا نۋیستەی و نماییشدای پەیامەکا سەرشېیەن.
بە پەیلۋاو من، ئەر کەسېۋ کە خەریکا ئیسە وانای و نۋیستەی فېربۊ، فرە ئاسایین، کە نادرۊس دەنگەکا بنۋیسۊ، بەڵام پەی کەسانېۋی کە وېشا زۋان-زان مرمانا، نەک نەگونجېیان، بەڵکو شاییستەو ڕەخنەگېرتەی تڼین، ئاخر نمەکریۊ دۋۍ دەنگۍ جېیاۋازۍ با و بە زۋانە لاتینییەکا و ھەم زۋانە ھامساکا پیتۊ ( ۆ ) پەی دەنگېۋی بەرزی بەکاربریابۊ، کەچی تۊ بەی و ھەم پەی ئا دەنگەیە و ھەم پەی دەنگېۋی جېیاۋازتەریچ ھەمان پیتۍ بەکاربەری. ئانە ئیتر بەس ھەڵەنۋیسیی نېیا، بەڵکو کفری زۋانین و ھیچ بەھانېۋ نمەپەسینۊ و ھۊڕنمەگېرۊ.
(ېۍ: ې-ۍ: ᴉ)
ۋەڵۍ گرڎ چېۋېۋیەنە ئا دۋە ھېمێ ھەر یەک پیتەنۍ، پېسەو نۋیستەی (ی - ی) و (ێ - ێ)، کە یەکەمە دلېڕاسۍ ۋاچېنە منۋیسیۊ و دوەمە دمایی ۋاچېنە منۋیسیۊ و نمایانو یەک دەنگییەنۍ. ئا جېیاۋازییەیچە بەس پەی جوان-نۋیسی و ھەر پاسە کەمکەرڎەی خاڵان. من سەرەتا چە ئاماڎەکاریی (v1) یەکەمو کیبۆردەکۊ وېمەنە [ۋەھارو ساڵۊ 2012] پەی ھەر دۋە بارەکەی دلېڕاسی و دمایی ۋاچېنە ھەر ( ې |ې ) بەکاربەرڎېنە، بەڵام دماو فرە بەکاربەرڎەی و سەرنجدای وېم و بەکاربەرا تەریچ، ناچار بېیا، کە چە ئاماڎەکاریی دوەمو کیبۆردەکۊ وېمەنە [نۆڤەمبەرو 2016] پەی دلېڕاسی ۋاچۍ ( ې ) بنیەورە و پەی دمایی ۋاچۍ ( ۍ ) بنیەورە، تاکو نۋیستەی خاڵا کەمکریۊۋە و نۋیستەیش جوانتەر بەرگنۊ.
مەڵامەتو ئانەی کە چی چېرو ( ې ) دۋۍ خاڵۍ تانەرە ( ې ) یان قلېچکېۋی گولانە ( ۍ ) ھەن، ئانەن، ئا دەنگە چە دەنگو چېرەی (کەسرەی عەرەبی) نزیکتەرا و دەنگەکە نزم بۊۋە و دۋە خاڵەکە تانەرە یان قلېچکە گولانەکە ھېمانۍ پەی ئا نزمۆبېیەی دەنگەکەی، کە فرەتەر ئەۋەکریای لچی وارینی ڕوەو وار و جېیاۋاز بېیەیش چە دەنگو ( ی - ی ) کە بە ئاشکرا دەنگو ( ی - ی ) ھامئاست و تیژتەرا. ھەر پاسە جېیاۋازتەرا چە دەنگو ( ێ - ێ )، کە بە ئاشکرا دەنگو ( ێ - ێ ) بەرزا و تەمام پېچەۋانەو ئاڎۍ دەم فرەتەر کریۊۋە و چەناگەی سەرینیچ ڕوەو سەر ژڵېۋیۊ و بەرز بۊۋە. جېیاۋازی دەنگو ( ې -ۍ ) چە دەنگو ( ێ - ێ ) ئاسمان و زەمینا (180 پلۍ بەرزۆبېیەی و نزمۆبېیەی) و بە ھەمان شېۋەو بەکاربەرڎەی ( ۆ ) پەی دەنگو ( ۊ )، بەکاربەرڎەی ( ێ ) پەی دەنگو ( ې ) ئۆپەڕو ھەڵەین و دەرکنەکەرڎەی جېیاۋازی مېیانو دەنگەکان. ئەر کەسېۋ کە خەریکا ئیسە وانای و نۋیستەی فېربۊ، ئاسایین، کە نادرۊس دەنگەکا بنۋیسۊ، بەڵام پەی کەسانېۋی کە وېشا زۋان-زان مرمانا، نەک نەگونجېیان، تەنانەت ئەر جېیاتی ( ێ )، (ی) پەی (ې ) بەکاربەرڎېبېیێ، ئاساییتەر بۍ، چۇنکە دەنگو (ی) گنۊ دەنگو مېیانو (ې) و (ێ)، تاکو ڕادېۋ پاساۋدریۍ. بەڵام بەکاربەرڎەی ( ێ ) جېیاتی چېرەی ( ې )، بەس نادرۊس نېیا، بەڵکو شاییستەو ڕەخنەگېرتەی تڼین.
ئاخر نمەکریۊ دۋۍ دەنگۍ جېیاۋازۍ با و ھەر دۋە دەنگەکە زۋانەکەو وېتەنە بېیەیشا بۊ و بە زۋانە لاتینییەکا و ھەم زۋانە ھامساکا پیتۊ ( ێ ě) پەی دەنگېۋی بەرزی بەکاربریێبۊ، کەچی تۊ بەی و ھەم پەی ئا دەنگەیە ( ێ ě ) وېش و ھەم پەی دەنگېۋی تەریچ ( ې ᴉ ) ھەمان پیتۍ بەکاربەری. ئانە ئیتر بەس ھەڵەنۋیسیی نېیا، بەڵکو کفری زۋانین و ھیچ بەھانېۋ نمەپەسینۊ و ھۊڕنمەگېرۊ.
پەنەۋازیی جېیاکەرڎەی و بېیەی یەرۍ پیتە جېیاۋازا پەی ئی یەرە دەنگە (ی - ی)، (ێ - ێ)، (ې-ۍ):
1. (ی - ی: ملی mli کرڎاری ئیسەیی و ئایەندەیی پەی دوەم کەسی تاکی)
- خاتۇن ئانە پەی کۊگەی ملی؟
- ئەرۍ تۊ نەۋاتت کەی بەرەو شارەزۇر ملی؟
چڼ نمۇنېۋۍ تەرۍ: یانە ، ئیلیانی ، هازی ، قازی ، ڕازی ، مازی ، ..تد
2. ( ێ - ێ: ملدێ mldӗ) کرڎاری فرە بارەی ئایەندەیی پەی دوەم کەسی کۊی.
- کەی شمە پەی یانەو وېتا ملدێ؟
- ئەی شمە کەی دەگاکۊ وېتا ئاۋەڎانە کەردێ؟
چڼ نمۇنېۋۍ تەرۍ: چڕدێ ، مەیدێ ، بەردێ ، مڎەیدێ، بڎەیدێ...تد
3. ( ې-ۍ: ملدۍ mldᴉ) کرڎاری یەک بارەی ئیسەیی و ئایەندەیی پەی دوەم کەسی کۊی .
- ئەی شمە پەی کۊگەی ملدۍ؟
- ئەی شمە کەی پەی یانەو بابای ملدۍ؟
چڼ نمۇنېۋۍ تەرۍ: چڕدۍ ، مەیدۍ ، بەردۍ ، مڎەیدۍ، بڎەیدۍ...تد
کاتېۋەنە کە ئېمە پەی ھەر یەرە دەنگەکەی چە ھەر یەرە بارەکەنە بەس پیتۊ (ی) بەکاربەرمۍ، ئەی چنی بارو تاک و کۊ-بېیەی بکەرەکا جېیا کەرمېۋە؟ یان، کاتېۋ کە باری دوەم و باری یەرەمەنە پەی ھەر دۋە دەنگەکەی بەس پیتۊ (ێ) بەکاربەرمۍ، ئەی چنی کرڎاری یەک جاریی و فرە بارەی ئا دۋە مەبەسە جېیاۋازەیە (کەی شمە ملدۍ؟) چە ( کەی شمە ملدێ؟) چە یەکتری جېیێ کەرمێ، کە دۋۍ بارۍ جېیاۋازېنۍ؟
پەی زېیاتەر ڕۊشنبېیەی، با پېۋەرە ئی چڼ نمۇنەیە چە بارەو فاڕای ۋاتاو ۋاچەکا سەرنج بڎەیمۍ، کە بە ئاشکرا جېیاۋازی ( ێ - ێ) و (ې-ۍ) بەرگنۊ:
- سېر sᴉr (سېر-بېیەی و 'سېر-وارڎەی' چە نانی، مېۋەی، سۆزەی)
- سیر sir (سیر و پېیاز، 'سیروارڎەی' مۇسیر، سیری عەجەم)
- سێر- سێران ( گەشت و سێرکەرڎەی)
- ئېمە (یاگەگیرو نامۍ پەی کەسی یەکەمی کۊ'ی)
- ئینە (ئی چېۋە)
- ئێرەقۇلۍ (مەگەزېۋۍ گولانېنە کە شەۋېنە ڕۊشنایېۋی گولانە مڎۊ)
ئایا چی نمۇنانە یەرۍ دەنگۍ جېیاۋازۍ نېیەنۍ، ئەی چی مشیۊ بە یەک یان دۋۍ پیتۍ بنۋیسیا، مەگەر بڕیار نېیا ھەر پیتېۋە بەس نمایانو دەنگېۋی دەسنیشان کریای بۊ؟ ئایا ھېما | پیت-قڕانا؟
ئەی حیکمەتو ئا تېکەڵکەرڎەی و ھەڵەنۋیستەیە چېشا و ۋەرو چېشیا، کە کۊمەڵېۋ نۋیسەرۍ ھۆرامی-زۋانۍ پاو وېشا نېیان کەللو ئەھریمەنی نمەۋەزارە و دەسۋەرڎارۍ وېپەسینی وېشا نمەبا و نمەتاۋا پا بنېیا ھەڵەو وېشارە و ئاماڎېنۍ زۋانېۋ تېکبڎا و چڼ نەۋۍ ھەڵەنۋیسی فېرېبا، بەڵام بە ھېچ جۊرېۋ ئاماڎۍ نېیەنۍ و نمەبا، ھېماو دەنگەکا بە درۊسی و پېسەو وېشا بەکاربەرا. ئایا ھەر گەرەکشانە ئانەیە سەلمناۋە، کە ھەر کەس بە پېری فېرو پڵاۋ-وارڎەی بۊ، چەمچە پەی گۊشاش بەرۊ ؟
من چېگەنە فرەتەر و بەردەۋام سەرو ئا دۋە کفرە زۋانەۋانییەیە منۋیسۇ و پەی ڕۊشنکەرڎەیشا کۊششکەرۇ، چۇنکە فۆتیای دۋۍ دەنگە تایبەت و جېیاۋازا ( ئۊ: ۊ: لۊ ) ، ( ېۍ: ې: مېڵۍ ) زۋانی ھۆرامی ۋینۇ، کە سەرەنجامەکەش فاڕای قسەکرڎەی نەۋەکا دماتەرین، شېۋنای زۋانی ھۆرامین، دلېنەبەرڎەی تایبەتمەڼیی زۋانی ھۆرامین!
کوڵ و پوخت، ئەر بە ورڎی سەرنج بڎەیمۍ، فرە بە ئاشکرا و ئاسانی ۋینمۍ:
(د) و (ڎ)
(و) و (ۋ)
(ن ) و (ڼ)
(ۆ) و (ۊ)
(ێ) و (ې)
کۊمەڵېۋ دەنگۍ جېیاۋازېنۍ و ۋاتاو ۋاچەکا فاڕا.
یەکەم: دۋۍ دەنگۍ جېیاۋازېنۍ و ھەر دۋۍ زۋانی هۆرامییەنە ھەنۍ.
دوەم: فرە ۋاچېنە ئا دۋە دەنگە ۋاتاو ۋاچەکا فاڕاو و نۋیستەیشا بە یەک پیت، سەرۋنەشېۋنای درۊس کەرۊ.
نمۇنۍ:
دېدۍ Dᴉdᴉ (واڵە گۆرۍ)
دېڎۍ Dᴉd̑ᴉ (بابەژەنی)
وەر Wer (ڕۊشنایی ڕۊجیاری)
ۋەر ṿer (یاۋەرکرڎاری یاگەیی؛ ۋەردەم، ۋەرچەم، لۋە ۋەرۆ)
جۊت Jüt (جۊت-بېیەی بەرەی؛ دۋۍ چېۋۍ پېسەو یۊی )
جۆت Jot (کڵاۋۊ بەلۇی)
سېر sᴉr (کەسېۋ چە وارڎەی سېر-بېیەبۊ)
سیر Sir (سیر و پېیاز)
پېسە pᴉse ( منیچ ھەر پېسە تۊ ماچۇ)
پیسە pise (پیسە، منیچ ھەر تۊ ماچۇ ھەی پیس و پۊخڵ)
پۊسە püse ( پۊسەفرەش)
پۆسە pose (پېسە نا ، پۆسە)
ملدۍ mldᴉ ( کرڎار پەی دوەم کەسی کۊی، لۋای یەک-جارەکی)
ملدێ mldĕ (کرڎار پە دوەم کەسی کۊی، لۋای فرە-بارە)
مەن Men ( ئەرۍ مەنېۋ تفی بە چڼەنۍ؟ )
مەڼ meŋ ( ئاۋی مەڼە نەوەریۆ! چاشتی شۆمەڼۍ نەوەری! )
یەرەم: بەردەۋام ھەڵەنۋیستەی نۋیستەی ئا ۋاچا، کە دەنگەکەشا ( ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې )، بە ( د ، و ، ن ، ۆ ، ێ ) و ئەۋەوانایشا بە ( د ، و ، ن ، ۆ ، ێ )، سەرەنجام ئەۋە-وانای و ۋاتەی ئا ۋاچا ( ئاڎە ، ئاڎ ، ئېڎە ، ئېڎ ، باڎیە، بڎیە ، بڎە، دېڎۍ ، ۋەر ، ۋەرگ ، ۋاران ، ۋەنی ، ۋلەرە ، ۋەز ، گەڼ، گڼ ، پەڼە ، تڼ، مەڼ ، بۊران ، بۊر ، چۊ ، تۊ ، خۊ، لۊ ، سۊ ، کۊ، پۊ ، بۊ ، نۊ ، ئېگە، چېگە ، نېرە ، پېرە ، چېرە ، تېڕە ، بېیان ، چېیان، نېرینە ، شېرینە ، قېرینە ، دېۋینە، سەردۍ، مەردۍ، زیڼۍ ، کناچۍ، کناچێ، ۋەڵۍ ، ملدۍ، ملدێ ، موەردۍ ، موەردێ، مۇسدۍ ، مۇسدێ ، چڕدۍ، چڕدێ، کەردۍ ، کەردێ ، بەردۍ ، بەردێ..تد) فاڕۊ بە (ئادە ، ئاد ، ئێدە ، ئێد ، بادیە ، بدیە ، بدە، دێدێ ، وەر ، وەرگ ، واران، وەنی ، ولەرە ، وەز، گەن ، گن ، پەنە ، تن، مەن ، بۆران ، بۆر ، چۆ ، تۆ، خۆ، لۆ ، سۆ ، کۆ، پۆ ، بۆ ، نۆ ، ئێگە، چێگە ، نێرە ، پێڕە ، چێرە ، تێڕە ، بێیان ، چێیان، نێرینە ، شێرینە ، قێرینە، دێوینە ، سەردێ ، مەردێ ، زینێ ، کناچێ ، کناچێ ، ۋەڵێ ، ملدێ، ملدێ ، موەردێ ، موەردێ، مۇسدێ ، مۇسدێ ، چڕدێ، چڕدێ، کەردێ ، کەردێ ، بەردێ ، بەردێ..تد). ئانەیچ بەس نۋیستەکەی نمەفاڕۊ، بەڵکو ئەۋەوانای و ئەۋەۋاتەی و ئینجا ۋاتاکېچشا فاڕۊ. یەکەمین کەسانېۋ کە قسەکەرڎەیشا فاڕیۊ، زاڕۊڵېنۍ، چۇنکە بەکاربەرڎەی ھامکاتو پیتۊ ( د )ۍ پەی ( ڎ )ۍ و پیتۊ (و)ۍ پەی ( ۋ )ۍ و پیتۊ ( ن )ۍ پەی ( ڼ ) و ( ۆ ) پەی دەنگو ( ۊ )ی، یان پیتۊ ( ێ ) پەی دەنگو ( ې )، چە تازە وانېیارا سەرەشېۋنۊ و ناچار گرڎ یاگېۋەنە ئا دۋە دەنگە جېیاۋازەیە بە یەک دەنگ مواناۋە و ماچا، چۇنکە بە ھەڵە بە یەک ھېما منۋیسیا و ئا کاتە (ھۆر) و ( بۊر ) ھەر بە (ھۆر) و (بۆر) مواناۋە و سەرەنجام بە )بۆر)یچ ماچاش.
کاتېۋ کە (شۆبۊ) بە شۆبۆ نۋیسیا و پاسەیچ وانېیاۋە، بە ئا جۊرەیچە ماچاش شۆبۆ؛ ۋاتا (شۆبۊ) فاڕیۊ بە (شۆبۆ) و سەرەنجامیش ۋەرو سەرختی ۋاتەیش بۊ بە (شەوبۆ)، کە سۆرانی'ین و ھامۋاتاو ھەمان (شۆبۊ) ھۆرامی'ین و ۋاتەیش پەی بابای سۆرانی-زۋانی سەخت بېیەن و (شۆ) کەرڎەن بە (شەو) و (بۊ) کەرڎەن بە (بۆ)، کەچی ئیسە نۋیسەرە ھۆرامەکۍ، ئا کەسۍ کە وېشا بە زاناو زۋانی ھۆرامی مزانا، خەریکېنۍ، یەنگۍ نەتاۋای بابا سۆرانی-زۋانەکەی کەراۋە؛ هۆرام بە هەورام، هۆرامی بە هەورامی و هۆرامان بە هەورامان و ...تد.
چېگەنە پرسیارېۋە قوتە بۊۋە: ئایا نەوانای و نەنۋیستەی بە ھۆرامی و بوارنەڎای و سەرکوتکەرڎەی و کۊشش پەی دلېنەبەرڎەی زۋانی ھۆرانی چە سەڎ ساڵۍ ۋېیەردەنە، تاۋانش ئېڼەو نادرۊس نۋیستەی ۋیس ساڵا ئا دۋە دەنگەیە ( ۊ ، ې ) زۋانی ھۆرامی ۋېرانکەرۊ؟
ئەر هەڵای کەسېۋ سەرو ھەڵەنۋیسی پاگېریرە، دەی پەی ساتېۋی ۋېناکەرۊ:
- تۊ فېروازو پۊلو یەکەمی بنەڕەتییەنی، مامۊساو وانەو زۋانی ھۆرامی بە شمە ماچۊ (ھۆر) بە (ھ.ۆ.ر) منۋیسیۊ، ۋاچەکۍ بە (ھۍ . ئۆ . ڕۍ) حینجې کریۊ، دەنگو پیتۍ دوەمی بەرز بۊۋە ئۆ әo:.
(بۊر) بە (ب.ۆ.ر) منۋیسیۊ، ۋاچەکۍ بە (بۍ . ئۊ . ڕۍ) حینجې کریۊ، دەنگو پیتۍ دوەمی درېژ بۊۋە ئۊ әü: .
- یان ماچۊ (ئێر) بە (ئ . ێ . ڕ) منۋیسیۊ و بە ( ئۍ . یێ . ڕۍ) حینجې کریۊ، دەنگو پیتۍ دوەمۍ بەزربۊۋە ( یێ: ئێران ، ئێرەقۇلۍ).
(ئېگە) بە (ئ . ێ .گ.ە) منۋیسیۊ و بە ( ئۍ . یۍ . گۍ . ئە) حینجې کریۊ، دەنگو پیتۍ دوەمۍ نزم بۊۋە (یۍ: هېڵۍ، نېرە، وېڵ، چېرە، ...تد)
ئایا ئی پرسیارۍ ھۊشو زاڕۊڵەیی تۊ نمەگېرۊرە؛
چنی کریۊ یەک ھېما دۋۍ دەنگۍ نمایان کەرۊ، ئایا ھېما-بڕانا، کە مامۊسا ناچار پەی ھەر دۋی ھەر یەک ھېما | پیتە بەکاربەرۊ؟
سەرنج: زۋانی سۆرانی کە یۊن چە زۋانە ھامسا و نزیکەکا زۋانی ھۆرامی و مېیانو ئاڎېشانە ئامېتە-بېیەی ھەن و فرە ۋاچۍ ھامبەشۍ و تەنانەت بارۍ ڕازۋانیۍ ھامبەشۍ مېیانو ئاڎېشانە ھەنۍ، زۋان-زانەکېشا دماو نزیکەو سەڎ ساڵا، ئیسە پەیشا بەرکۆتەن، ئی دەنگۍ (ڼ ŋ)، (ۊ ü) ، (ې ᴉ) زۋانەکەشانە ھەنۍ و پەنەۋاز هەن ھېماسازیی کریا. کەچی فرە بەداخۆ، زۋان-زانۍ و زۋان-یارۍ و نۋیسەرە ھۆرامی-زۋانەکۍ ئیسە خەریکېنۍ شۊنۊ یاگەپاو زۋان-نەزانیی نۋیسەرە سۆرانی-زۋانەکارە ملاۋە و گەرەکشانە سەڎ ساڵېۋ ھەمان ھەڵۍ کریا و زۋانەکە ۋېران بۊ، ئینجا ئاڎۍ چڵاکېیارە و بە پەنەۋاز بېیەی ھېماسازیی | پیتسازیی ئا پەنج دەنگە تایبەتە ھۆراما (ڎ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې ) ملبڎا. ئانەیچ بېژگە بەڎبەختی و بېکەسیی زۋانی ھۆرامی، ئاخۊ چېشی تەر بۊ، چېشش نامۍ بنیەیمۍ؟
---------------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزۍ
(21) مەبەس چە پاشاگەرڎانی ئانە نېیا، کە ھەر کەس بە دیالێکت، یان قسەکەرڎەی دەگاو وېش بنۋیسۊ، هەر پاسە ئانەیچ نېیا، کە من چە نۋیستەینە ( ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې -ۍ ) بەکاربەرۇ، کەسۍ تەرۍ ئا پیتا بەکارنمەبەرا. مەبەس ئانەن، کە خەریکا گرڎ کەس پاشایانە بە حەزو وېش بڕیارۍ مڎۊ و گەرەکشا زۋانو لاڎەگاکەو وېش کەرۊ بە زۋانی ستاندارد. بە ماچۊکەرڎەی و گۊرانکەرڎەی زۋانی ھۆرامی پاشاگەرڎانییەنۍ، ئانە کە کەسانېۋ خەریکو بت-سازییەنۍ چە وېشا، بڵقاسم بەگی و ئاماڎە-نەبېیەی پەی گفتوگۊکەرڎەی چنی کەسانی تەری و وۍ زل-زانای و لۇت-بەرزیی دەسەچنانە (ئیلیتگەری) پاشاگەرڎانی درۊسکەرا.
* دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ: ئەڎا: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ: ۋاران: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ: مەڼ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ: لۊ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ: دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و: (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
** پەی ئەۋەوەنەی پەراۋېزەکا، ئەرک نەبۊ، سەرو لینکو پەڕچنەکەی کلیک کەرڎۍ
[1]