شاعیری نیشتمانپەروەری کورد شێخ ئەنوەر کوڕی سەیید ئەحمەدی کوڕی (شێخ عەبدولکەریم) ی کوڕی شێخ ئەحمەدی کوڕی شێخ عەبدولکەریمی قوتبی بەرزنجی لە ساڵی 1919 دا لە شاری کۆیە هاتۆتە دنیا و لە تەمەنی 7 ساڵیدا لە سوختەخانەکانی کۆیە بنچینەی خوێندنەوە و قورئانی پیرۆز فێر بووە و لە ساڵی 1930 دا چووەتە قوتابخانەی سەرەتایی کۆیە و لە ساڵی 1937 دا خوێندنی سەرەتایی تەواوکردووە و ماوەی دوو ساڵ چووەتە بەر خوێندنی ئایینی لەلای شێخ نەجمەددیینی بەرزنجی مامی.. ئینجا لە ساڵی 1941 دا چووەتەوەبەر خوێندنی فەرمی لە قوتابخانەی ناوەندیی کۆیە تاکوو 1944 ئینجا دەستی لە خوێندن هەڵگرتووە.
لەسەر دەستی شێخ نەجمەددینی مامی فێری ئوسووڵی شیعر و هونەری کێش و سەروا بووە و هونەری مەقام و گۆرانی ڕەسەنی کوردیشی لێ فێربووە.
شێخ ئەنوەر لە سەرەتای ساڵی 1946 دا چووەتە نێو دنیای سیاسەت و چووەتە پاڵ حزبی ڕزگاری نیشتمانی ئێراق کە بەشێکی نیمچە ئاشکرای حزبی شیوعی ئێراق بووە و پەرتووکخانەیەکی بەناوی (پەرتووکخانەی کۆیە) لەناو بازاڕی نوێی کۆیە کردووەتەوە و بووەتە مەڵبەندی چالاکی حزبەکەی و لەسەر هەڵوێستی سیاسی تووشی ڕاوەدوونان بووە و ژیانێکی زۆر سەختی بەسەر بردووە و ماوەیەکی زۆر لە کۆیە دوور کەوتووەتەوە و لە گوندەکانی (ئەڵەجە) و (میرزاغا) ی نزیک مورتکەی دەشتی #هەولێر# لەلای ئامۆزاکانی ژیاوە، ئینجا ژنی هێناوە و بووەتە خاوەنماڵ و خێزان و لە ساڵی 1958دا لە دوای شۆڕشی 14ی تەمموز بووە بە فەرمانبەر لە شارەوانی هەولێر و توانیویەتی ژیانێکی سادە و ئاسایی بژی.
شێخ ئەنوەر و شیعر:
شێخ ئەنوەر شاعیرێکی لێ هاتووی کورد بوو، لە منداڵییەوە گوێچکەی بەشیعرەکانی باوکی کەنازناوی (حسێنی) بووە گۆشبووە و هەستی شاعیریی لەلا درووست بووە و خۆشی بەهرەی شاعیریی تێدابووە، بۆیە کە گەیشتۆتە ساڵی 1944 یەکەم هۆنراوەی پتەوی هۆنیوەتەوە و بەشیعری نیشتمانی دەستی پێ کردووە، چونکە لە سەرەتای چلەکانی سەدەی بیستەمەوە جگە لە شیعرەکانی باوکی شیعرە بەرزەکانی (نالی و سالم و کوردی و حاجی قادری کۆیی و بێخود و سافی) خوێندۆتەوە و لەبەری کردوون.
لە ژیانی شاعیریدا هەڵسوکەوتی لەگەڵ گەلێک شاعیری نیشتمانپەروەری دۆستی کردووە لەوانە: (مەلا ڕاجی) و (دڵدار) و (دڵزار) و (وردی) . ئەگەر لە شیعرەکانی ئەم شاعیرە وردبینەوە هەست دەکەین بەروخساری کۆنن بەڵام بەناوەرۆک نوێن بۆیە دەتوانین پێیان بڵێن شیعری (نیوکلاسیک) ن واتە (کلاسیکی نوێ) .
شێخ ئەنوەر هەلومەرجی برادەری دڵسۆزی مرۆڤ لەهۆنراوەیەکی دوورودرێژی پتەودا دەردەبرێ و لە سەرەتای هۆنراوەکەیدا دەڵێ:
برادەری چاک، وەکو برایە
پرشنگی ژینە، وێنەی چرایە
لەبۆ ڕۆژی ڕەش، پشت و پەنایە
جێگەومەئوایە، کۆشک و سەرایە!
گەورە و بەڕێزە، بەرز و باڵایە
سەنگەری سەختی شوورە و قەڵایە!
دوای ئەم سەرەتایە کە هەلومەرجی برادەری باش دەردەبڕێ، دێتەسەرخوو و ڕەوشتی برادەری خراپ و بەوردی ئەو خەوشانەی دەردەبڕێ و دەڵێ:
بەڵام برادەر هەردەم بەڵایە
سەدمەکر و فێڵی لەناو دڵدایە
شادی و عوشرەتی غەم و جەفایە
جێی ئومێد نیە زۆر بێ وەفایە
ئینجا دەچێتەوە سەر باسی برادەری چاک کە چۆن جێگەی پشت پێ بەستنە لەتەنگانەدا و بۆ هاوڕێکەی دەبێتە کۆڵەگەی ژیانی و دەبێتە جێی باوەڕی و لەم بارەیەوە دەڵێ:
برادەری چاک جێی ئیعتیمادە
کۆڵەگەی ژینە زاد و زەوادە
جێگەی باوەرڕو ئومێدی دڵە،
سایەی درەخت و سێبەری چڵە!
ڕۆشنکرەوەی ڕێگەی ژیانە
باوەڕ پێ کراوی نێو نیشتمانە!
ئینجا شاعیر ئامۆژگاری خەڵکەکە دەکات کە برادەری وا بگرن کە لە هەموو بارێکی خۆش و ناخۆشی ژیاندا پشتی یەکتری بگرن و یەکدی بەرنەدەن و دەڵێ:
لەنالەباری و برسیەتی و ڕووتی
لەبوون و نەبوون، لەکەموکورتی
لەخۆشی ژیان، لەناخۆشی ژین
لەغەم و تاڵی، لەماتەم و شین
لەگشت نەگبەتی ئەبێ شەریک بین
پشتی یەک بگرین نابێ تەریک بین
شاعیر بەبیرێکی ورد لە دیاردەی دزیەتی و ئەوهۆیانەی وا لە دز دەکەن دەست بداتە ئەوکارە ناپەسندەی دەدوێ و ئەوەمان بۆدەردەخات کە هەژاریی و برسیەتی دەبنە هۆی ئەوەی کەسێک پەنا بباتە بەر دزی کردن و ئەگەر ئەو نەبوونی و ناگزوورییەی نەمێنێ ئەویش پەنا ناباتە بەر دزی و دەڵێ:
ئەزانن بۆ دەبێتەدز، هەژار و بێکەس و برسی
لەبۆ تێربوونی زگ، چونکە زگی برسی چ ناپرسی
لەسەر یەک بیر و یەک ڕێگا ئەگەر بێ موجتەمەع بڕوا
چ کەس نابینی بێ بەش بێ، هەموو کەس حەققی خۆی ئەخوا!
ئینجا شاعیر ئەوەمان بۆ دەردەبڕێ کە هەرکەس لە ژیاندا مافی خۆی وەرگرت، ئەوا کەس پەنا ناباتە بەردزی بۆ دابین کردنی ژیان و گوزەرانی و ئادەمیزاد لەو ڕۆژەدا دەتوانێ هەموو مافێکی ڕەوای خۆی داوا بکات و زۆرداری لە جیهاندا لەناو دەبات و لەو ڕۆژەدا هەموو کەسێک دەگاتە ژیانی ئازادی و زنجیری ژێر دەستی لەدەست و گەردنی دەپچرێنێ و دەڵێ:
کەهەرکەس هەققی خۆی وەرگرت، ئیتر هیچ کەس دزی ناکا
هەمووکەس وەک برا ئەژیێ چ کەس لێکتر زەرەر ناکا
بەشەر لەو ڕۆژە دەتوانێ هەموو هەقێکی داواکا
فەسادی و ستەم و زۆرداریش لەعالەم تەفروتووناکا
ئیتر ئەو ڕۆژەیە عالەم دەگاتە ژینی سەربەستی
دەپچرێنێ لەدەست و گەردنی زنجیری ژێر دەستی
شێخ ئەنوەر لەهۆنراوەیەکیدا لە تایبەتمەندیی و خەسڵەتەکانی شیعرەوە دەدوێ و ئەوەمان بۆ دەردەبڕێ کە شیعر هەست و هۆشی شاعیرە و چەکی دەستی و چرای ڕووناکی نێو ویژدانییەتی و دەڵێ:
شیعر شعووری هۆش و بیرمە
شعووری بەرزی عەقڵ و ژیرمە!
چەکی بەکار و شیر و تیرمە
یاریدەدەر و دەستگیرمە!
چرای ڕەوشەنی ناو زەمیرمە
ئاوی شیرین و شەکر و شیرمە!
دوای ئەم سەرەتایەی هۆنراوەکەی، شیعر بە چرای ڕێگای ژیانی خۆی دادەنێ و بەهێزی جەستە و بەرۆژنامەی زمانحاڵی گەلەکەی خۆی دادەنێ و دەیکاتە نامەی خۆشەویستی خۆی و دەڵێ:
شیعر فانۆسی ڕێی ژیانمە
ڕووناکی چاوو دڵ و گیانمە
قوەتی پشت و هێزی شانمە
هەموودەم وێردی سەر زمانمە
نامەی خۆش بەختی و شادمانیمە
هەڵبەستی خۆشی و کامەرانیمە!
شاعیر لەهۆنراوەیەکی دیکەیدا لە ئەرکی شاعیرەوە دەدوێ کە پێویستی بەچییە تاکوو ببێتە شاعیری ڕاستەقینەی میللەتەکەی و ئەوەمان بۆ دەردەخات کە شاعیر دەبێ لەناو کۆمەڵەکەیدا دڵ ساف و پاک بێ و بەرانبەر بەهێزی دوژمنی داگیرکەر وەک ئاگر وابێ و لەم بارەیەوە دەڵێ:
دەبێ شاعیر دڵی ساف و دەروونی پاک و بێ خەوش بێ
لەناو هێزی جەماوەردا، بەوێنەی چەپکە گوڵ گەش بێ
بەرانبەر هێزی داگیرکەر هەمیشە چەشنی ئاتەش بێ
لەناو ڕیز و سەفی میللەت دەبێ وریا و ئیشکەربێ
وەکو شێری دلێروابێ، بەهەڵمەت بێ و ڕابەربێ
هەموودەم پێشڕەو و ڕەمزی هەژار و چینی ڕەنجبەربێ
دەبێ شاعیر لەبیری چەوت و بێ کەڵکا تەوەللابێ
لەبیر و باوەری تازە دەبێ هوشیارو زانابێ
دەبێ بۆپێشەوە بڕوا نەهێڵی چەرخی لەدوا بێ!
کۆیە1948
شاعیر بەگیانێکی پێشکەوتنخوازانە لەهەلومەرجی شاعیری ڕاستەقینە دەدوێ و دەیەوێ شاعیر هەردەم پێشڕەوی هەژار و چینی چەوساوەبێ، شاعیری هەستناسکمان لە هۆنراوەیەکی دیکەیدا لە ژیانی تاڵ و نالەباری خۆیەوە دەدوێ، کەچۆن هەژاری و نەداری یەخەگیری بوون و لەو دنیایەدا هیچ خێر و خۆشیەکی لەخۆی نەدیوە و لەم ڕووەوە دەڵێت :
ژیانم تاڵە نازانم کەچۆن بژیم لەدنیادا،
جەوانی و گەنجیم ڕۆیی هەموو عومرم بەدەم بادا
فەقیری و بێ کەسی بۆتە، برای پشت و کەس و کارم
یەخەی گرتوومە بەرنادا یەقەم لەم عومرە بێزارم
نەفرت و فێڵ دەزانم من، نەقۆڵی هیچ کەسێ دەبرم
نەستەمیشم هەیە بیلا، دزیش ناکەم هەتا دەمرم
کەواتە چۆن بژیم ئەمڕۆ، ژیان چۆنە دەفێرم کە؟
فەقیرم بێ کەسم نانم نییە برسیمە تێرم کە!
دوای ئەوەی هەموو ناگوزوورییەکی ژیانی پڕ مەینەتی خۆی دەردەبڕێ و وەک هەژارێکی بێکەس و بێ نان و خوان و برسی خۆی دەردەخات و بەدوای یەکێک دا دەگەڕێ فێری هونەری ژیانی بکات و لەناو خەڵکی سادە و نەزاندا ئەوەی پارەی هەبێ ئەو پیاوی بەرووەتە:
ئەوەی پارەی لە گیرفانی هەبێ ئەمڕۆکە ئەو پیاوە
پیاوی عالیم و دانا بەرانبەر پارە بێ ناوە!
شەرەف، ئینسانییەت، ویژدان، حەمییەت درهەمێ ناکا
لەدنیا ئەوکەسە بەرز و بەنرخە پارە پەیداکا
بەهیچی و حیلەبازیش بێ تەواوە کاری باڵایە
لەبەرچی؟ چونکە ئەو هەیتی تەلار و زێرو سەرمایە
ئەمن نەمدیوە هیچ کەس دەوڵەمەندبێ بێ درۆ و فیشاڵ
بەستەم و زۆر نەبێ ئەمڕۆ چ کەس نابێتە خاوەنماڵ!
شێخ ئەنوەر دێڕە شیعرێکی شاعیری پێشکەوتنخوازی تورک (نازم حیکمەت) ی کردووەتە پارچە شیعرێکی پتەوی فەلسەفە ئامێز کە لە ڕیزی شیعرە بەرزەکانی شاعیرە مەزنەکانی کوردە و هاندەرێکە بۆ خەباتکردن تاکوو خەباتگێڕان ڕێگە بۆ میللەتەکەیان ڕوون بکەنەوە دەڵێ:
لێم گەڕێن من بابسووتێم ببمە خاک و خۆڵەمێش،
من نەسووتێم، تۆ نەسووتێی، کێ قوتارکا قەوم و خوێش
ڕێگەمان تاریکە با هەڵکەین چراێیکی لەپێش
چاوی میللەت، گڕ بسێنین و بچێژین تامی ئێش
تابە کڵپەی ئێمە هەرکەس ڕێ ببینێ و بچێتە پێش!
شاعیر بە بۆنەی بەرپا بوونی شۆڕشی ڕزگاریخوازی کوردەوە، هۆنراوەیەکی دوورودرێژی داناوە، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە شۆڕش ڕزگارکەری میللەتانە و ڕووخێنەری تەلاری ستەم و زۆرداری و خوێن مژینە و کامەرانی و سەرفرازی بۆ گەلان وە دەست دێنێ و ڕەگ و ڕیشەی خوێنڕێژی لەبن دەردێنێ و لەیەکەم حەوت خشتەکیەکەیدا دەڵێ:
شۆڕشە ڕزگار دەکا گشت میللەتانی سەرزەمین
شۆڕشە ڕووخێنەری ستەم و فەسادی و خوێن مژین
شۆڕشە دێنێتە بەرهەم بۆ گەلان خۆشبەختی ژین
شۆڕشە دەپسێنێ ڕیشەی جەرگی خوێنرێژی لەعین
شۆڕشە ئیتر بەکورتی پەیرەوی ڕاست و یەقین
مژدەبێ ئەمڕۆکە جەژنە، ڕۆژی خۆشی و شادییە
ڕۆژی سەربەستی گەل و دەستخستنی ئازادییە!
شاعیر شیعری سیاسی کوردی لەپارچەیەکی دیکەی هۆنراوەکەیدا ئەرکی سەرشانی شۆڕشگێرانی هەموو میللەتەکەی خۆی دیاری دەکات، کە دەبێ بۆ ژیانی ڕەنجدەرو جووتیار و هەژارانی کورد خەبات بکەن، تاکوو بەختیاری بۆ هەموو خەڵکی لادێ و شار دابین بکەن و دەڵێ:
هەوڵ ئەدەین، خۆبەخت ئەکەین، پربەدەم هاوار ئەکەین
ڕۆژ و شەو لەعنەت لەروحی خاین و زۆردار ئەکەین
هەوڵ و هیممەت بۆ ژیانی ڕەنجدەر و جووتیار ئەکەین
ژینی شادی و بەختیاری پەرتی لادێ و شار ئەکەین
نیشتمانی خۆشەویستمان پڕ گوڵ و گوڵزار ئەکەین
مژدەبێ ئەمرۆکە جەژنە، ڕۆژی خۆشی و شادییە
ڕۆژی سەربەستی گەل و دەست خستنی ئازادییە!
شاعیر ئەم تەرجیعبەندە سیاسییە پتەوەی بە وشەی ناسک و پڕ سۆز و لەسەر کێشی 15 بڕگەیی هۆنیوەتەوە و هەرچەندە بە ڕووخسار کۆنە، بەڵام بەناوەرۆک نوێیە و میللەت هاندەدا بۆ خەباتی شۆڕشگێری لەپێناوی ڕزگاری نیشتمانی و سەرفرازی جەماوەری گەلەکەی.
ئینجا شاعیری چەوساوەکانی کورد لە هەمان ڕێچکەی و ڕێبازلە دێرە شیعرێکی دا لە ئامانج و ئاواتی مرۆڤی ڕەنجدەر و هەژارەوە دەدوێ کە دەستکەوتنی ئیشە لە کارگە و زەوی و ژیانێکی خۆش بەدەست بێنێ و دەڵێ:
غایە و هەدەفی ڕەنجدەر و جووتیار و کرێکار
دەستکەوتنی کارگایە لەگەڵ عەرد و زەوی و زار
شاعیر بە وشەی سووک و سادە ئامانجی ڕەنجدەران دەردەبرێ و بەم جۆرە شێخ ئەنوەر شاعیری چەوساوەکانی کورد وەک مرۆڤێکی دڵسۆزی چینی ڕەنجدەر و هونەرمەندێکی هەستناسک، دیمەنی ژیانی ئەو هەژارانە دەکێشێ پەیامەکەی شاعیری چەوساوەکانی لادێ قانیع (1898-1965) و شاعیری چەوساوەکانی شار سامی عەوداڵ (1910-1985) تەواو دەکات بەوەی کە شیعری بۆ چینی چەوساوەی کورد داناوە و بەردێکی قایمی لە دیواری تەلاری شیعری سیاسی و کۆمەڵایەتی کوردی داناوە و دیوارێکی گەورەی لە شیعری نیشتمانی و چینایەتی لەپاش بەجێماوە و لە ڕۆژی 05-12-2006 دا لە شاری هەولێر کۆچی دوایی کردووە و بەڕێزێکی زۆرەوە تەرمی بەخاک سپێردراوە.