یاسین تەها
بەردەوام شێوازو چۆنییەتی بڵاوبونەوەی ئیسلام لەناو گەلی کورددا جێگەی مشتومڕو دەمەقاڵەیە، هۆکاری ئەم حاڵەتەش لەبوونی دوو دیدەوە سەرچاوە دەگرێت کە هەردوکیان پاڵنەری ئایدۆلۆژیی وبڕیاری پێشوەختیان هەیەو یەکەمیان پێیوایە ئیسلام بەزەبری شەمشێر لەناو کورددا بڵاوبوەتەوەو دووەمیشیان پێداگرە لەسەر ئەوەی بەئاشتی و گفتوگۆ گەلی کورد ئیسلامی قبوڵ کردووە، هەریەک لەم دوو دیدگایەش بڕێک پاساوو شیکاری مێژووییان لەبەردەستە. لەم توێژینەوەیەدا بەپشت بەستن بە بەڵگەو فاکتە مێژوییەکان دەگەرێینەوە بۆ ماجەراکانی پەیوەندی کوردو ئیسلام و پانۆرامای بڵاوبونەوەی ئەم ئاینە لەناوچە کوردنیشنەکان کە نیشتیمانێک بووە بۆ پەیڕەوانی ئاینەکانی زەردەشتی و جولەکەو مەسیحییەت.
$یەکەم پەیوەندیی کورد و ئیسلام$
زۆرێک لەمێژوونوسان پێیانوایە یەکەم پەیوەندیی کوردو ئیسلام دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی پێغەمبەری ئیسلام () بەو پێیەی یەکێک لەهاوەڵەکانی بەناوی (کابان _ جابان) لەنەتەوەی کورد بووە (1)، هەرچەندە لەناو سەرچاوەکاندا زانیاریی ئەوتۆ لەبارەی ئەم سەحابییە کوردەوە لەبەردەستدا نییە وەک شوێنی لەدایکبوون و پێگەشتن و تەنانەت لەسەر ڕێنوسی ناوەکەشی ناکۆکیی هەیە، بەڵام هیچیان ناکۆکییان نییە لەسەر ئەوەی یەکێکە لەوانەی کە فەرموودەی گێڕاوەتەوە (راوی) (2)، بەجۆرێک کە مەیمونی کوڕی کابان فەرمودەیەکی لێ گێڕاوەتەوە لەبارەی قەرزو مارەییەوە کە زیاتر لەجارێک لەپێغەمبەر (د.خ) بیستووە تا دەگاتە 10 جار (3) کە ئەمەش هێمایە بۆ درێژیی ماوەی هاوەڵیکردنی پێغەمبەر (د.خ).
راستە دەکرێت بوونی ئەم هاوەڵە (صحابی) کوردە بەبەڵگەی بوونی جۆرێک لەپەیوەندیی لەنێوان کوردو ئیسلام لێک بدرێتەوە لەقۆناغەکانی سەرەتای دەرکەوتنیدا، بەڵام هیچ دووریش نییە حاڵەتی (کابانی کوردی) و هاوەڵیکردنی لەگەڵ پێغەمبەری ئیسلام حاڵەتێکی تاکەکەسی بێت وەک چۆن سەلمانی فارسی و بیلالی حەبەشی موسوڵمان و هاوەڵی پێغەمبەربوون، کەچی گەلەکانیان لەحەبەشەو وڵاتی فارس ئەوکات هێشتا موسوڵمان نەبوون بۆیە ناکرێت مێژووی بڵاوبونەوەی ئیسلام لەکوردستاندا ببەسرێتەوە بەم هاوەڵە کوردەوە.
$پرۆسەکانی فتوحات وەک دەستپێکێکی گشتگیر$
زۆرێک لەمێژوونوسان و توێژەران سوورن لەسەر ئەوەی مێژووی موسوڵمانبوونی کورد پەیوەست بکەن بەپرۆسەی فتوحاتی ئیسلامییەوە لەناوچە کوردنشینەکان کە لەساڵی 16ک/ 637ز و لەسەردەمی حوکمڕانیی خەلیفەی دووەمی ئیسلام عومەری کوڕی خەتاب دەستیپێکردووەو لەساڵی 20ک/ 640 ز ئۆپەراسیۆنە سەرەکییەکانی کۆتاییهاتووە (4). لەپاش کۆتاییهاتنی ئەم پرۆسە سەربازییانەش کوردەکان وردە وردە چونەتە سەر ئاینی ئیسلام (5) و لەنێوان ساڵانی 25_30ک/ 646 _651ز بەشی زۆریان بوونەتە موسوڵمان(6)، ئەم ڕایەش کە موسوڵمانبوونی کورد دەبەستێتەوە بەفتوحاتەوە لەناو گێڕانەوە مێژووییەکاندا پاڵپشت و پشتیوانی هەیە لەوانەش نامەیەکی عومەری کوڕی خەتاب بۆ خەڵکی #جەلەولا#و بۆ فەرماندەی سوپاکەی لەوێ (سەعدی کوڕی ئەبی وەقاس) لەبارەی چۆنییەتی ڕۆژووگرتن و بەربانگ کردنەوەوە(7)، کە ئاماژەی ئەوەی تیایە پەرستشەکانی ئیسلام شانبەشانی پرۆسەی فتوحات لەناوچە کوردییەکان بڵاو بوونەتەوە.
$سەرنەکەوتنی فتوحات لە موسوڵمانکردنی سەرجەم کورد$
بەڵام جیاواز لەم ڕا باوە هەندێ لەرۆژهەڵاتناسە ڕووس و ڕۆژئاواییەکان پێیانوایە بڵاوبوونەوەی تەواوەتی ئیسلام لەناو کورددا دەس و دەم و شانبەشانی فتوحات بەرێوەنەچووە بەڵکە دواکەوتووە بۆ دوو سەدە لەپاش فتوحاتی ئیسلامی و بەشێوەیەکی کردەیی لەسەدەی سێیەمی کۆچی/ نۆیەمی زاینی دەستیپێکردووەو لەسەدەکانی چوارەم و پێنجەمی کۆچی/ دەیەم و یازدەیەمی زاینی ئیسلام مۆرکێکی میللی لەناو کورددا وەرگرتووە(8)، ئەم بووچونەش بەهەمانشێوەی بۆچوونی پێشوو پاڵپشت و بەڵگەی مێژوویی خۆی هەیە کە پشتڕاستی بکاتەوە لەوانەش دواکەوتنی بڵاوبونەوەی ئیسلام لەهەندێ شارەدێی کوردیدا لەچەشنی دووژانە (دزدان) و شارەدێی (بیر) لەهەورامان کە سەرەتا بەرەنگاری عەرەبە موسوڵمانەکان بوونەتەوەو پاش کۆتاییهاتنی فتوحات و بێهیوابوون لەموسوڵمانبوونیان، خۆیان بەخواستی خۆیان ئاینی ئیسلامیان قبووڵیان کردووە وەک هەندێ لەگەڕیدەی هاوچەرخی ئەم ڕووداوانە لەیاداشتەکانی خۆیاندا ڕوونیانکردۆتەوە(9)، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دەکرێت بوترێت ئەم دواکەوتنەی بڵاوبونەوەی ئیسلام لەناوچە شاخاوییە سەختەکانی کوردستاندا بوەو بڵاوبونەوەی ئیسلام لەشارە گەورەکانی کوردستاندا بەمجۆرەی ئەمان دوا نەکەوتووە تا بگاتە دوو سەدە لەپاش فتوحات.
$سوڵح و شەڕەکانی فتوحات$
ئەگەر بگەرێینەوە بۆ پرۆسەی فتوحاتی ئیسلامییش کە وێستگەی سەرەکیی بڵاوبونەوەی ئیسلامە لەکوردستانداو گوزەرێک بەماجەراو ڕووداوەکانیدا بکەین ئەوە دەردەکەوێت ئەم پرۆسەیە لەدوو میحوەرەوە بووە کە میحوەری ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ساسانی و میحوەری ناوچەی نفوزی بێزەنتییەو ئەم پرۆسەیە دوو ڕێگاچارەی سەرەکیشی گرتۆتە بەر کە یەکەمیان ئاشتەوایی و سوڵحکردنەو دووەمیشیان جەنگ و بەرەنگاربوونەوەیە بۆ ئەوانەی بەسوڵحکردن قایل نەبوون، ئەم ڕاستییە مێژوویەش قابیلی نکولیی کردن نییەو بەشێکە لەدابودەستوری باوی ئەو سەردەمەو وەک چەند جارێکیتریش ڕوون کراوەتەوە بڵاوبوونەوەی ئیسلام بەسوڵح بووبێت یان بەشەڕ هیچ لەو ڕاستییە ناگۆرێت کە پاش ڕەوینەوەی مەترسییە سەربازییەکانیش گەلی کورد هەر لەسەر پابەندیی خۆیان بەئیسلام بەردەوام بوون و بەئەوپەڕی نیازپاکییەوە خزمەتی ئەم ئاینەیان کردوەو زۆرجاریش باجی قورسیان لەسەری داوە، مێژوی چواردە سەدەش بەر لەئێستاش بەپێودانگ و پێوەرە هاوچەرخەکانی ئێستا ناپێورێت و هەڵناسەنگێنرێت، لەسەر قسەی ئیبن خەلدونیش هەموو ڕووداوە مێژووییەکان بەرەنجام و زادەی هۆکارو واقیعی باوو بڵاوی سەردەمی خۆیانن.
$میحوەرەکانی فتوحات$
وەک ئاماژەمان پێکرد عەرەبە موسوڵمانەکان ناوچە کوردنشینەکانیان بەپێی پلانێک کۆنترۆڵکردوە کە لەدوو قۆڵ و دوو میحوەرەوە بووە، میحوەری یەکەم کە ناوچەکان بن دەستی حوکمڕانیی ساسانییە کە ناوچەکانی نەهاوەند، هەمەدان، دەینەوەر، ماسبذان، حەلوان، #شارەزوور#، ئازەربایجان و چەند ناوچەیەکیتری دەگرتەوە (10)، میحوەری دووەمیش ناوچەکانی بن دەستی ڕۆمە بێزەنتییەکانە کە زیاتر ناوچە کوردنشینەکانی باکورو ڕۆئاوای کوردستان دەگرێتەوە وەک جەزیرەو ڕوهاو دەوروبەری حەڕان (11).
$میحوەری ڕۆژهەڵات (ساسانی)$
لەمیحوەرە فارسییەکە سەرەتای پێکدادانی عەرەبە موسوڵمانەکان لەوڵاتی کورددا لەشارۆچکەی جەلەولا بووە کە بوەتە گۆڕەپانی جەنگێکی خوێناوی گەورە لە ساڵی 16ک/ 637ز (12) لەنێوان موسوڵمانەکان و ئەو عەجەمانەی دوای شکستی قادسیە لەوێ لەنگەریان گرتبوو وەکو هێڵی دووەمی بەرگریی، لەم شەڕەدا عەجەمەکان شکان و هەڵهاتن و موسوڵمانەکانیش بەدەم کوشتارەوە دوایانکەوتن (13)، بەجۆرێک کە زەوی لەدوورەوە ڕەشی دەنواند لەکەڵەکەبوونی تەرمی ئەوان (14)و ژمارەیەکی زۆر کەمیان لێ قوتاربوو (15)، لەپاش ئەم سەرکەوتنە سەربازییە گەورەیەش عەرەبە موسوڵمانەکان بەردەوام بوون لەپێشڕەوی بەئاراستەی ڕۆژهەڵاتی ڕوباری دیجلەو کاتێک گەشتنە دەروازەکانی شارۆچکەی مەندەلی (بندنیجین) خەڵکەکەی داوای ئەمانیان کرد بەرانبەر بەوەی کە جزیەو خەراج بدەن (16)، دواتریش شاری حەلوان کە تێکەڵەیەک لەکوردی شازنجان و گۆران و هەندێ هۆزی فارسی تێدا نیشتەجێ بوو (17) بەشەڕ فەتح کرا (18)، چونکە خەڵکەکەی ئیسلامیان قبوڵ نەکرد(19)، پاش شەڕوپێکدادان خەڵکی حەلوان لەگەڵ موسوڵمانەکان ڕێککەوتن ئەوانیش جزیەو خەراج بدەن بەرانبەر بەدابینکردنی ئاسایش و ئازادیی هاتوچۆکردن بۆیان(20)، ئەم سوڵحەی حەلوانیش کە پاش کوشتن و بڕینی زۆر هات(21) بوو بەپێشینەیەک بۆ فەتحکردنی شارەکانی کرمانشاه و ناوچەکانی شارەزوورو چەندین شارەدێ و ناوچەیتری کوردنشین (22) و خەڵکی ئەم ناوچانە کە ڕازیی بوون جزیەو خەراج بدەن ئەوەیان کردە مەرج لەسەر موسوڵمانەکان کە نەکوژرێن، تاڵان نەکرێن، ڕێگەی هاتوچۆیان لێ نەگیرێت بۆ هەرکوێ خۆیان پێیان خۆشە (23).
دەکرێت فەتحی حەلوان بەسەرەتاو دەسپێکی پەیوەندیی کوردو سوپای ئیسلام دابنرێت چونکە ئەم شارە خاڵی جیاکەرەوەی عێراقی عەرەبی و عێراقی عەجەمییە (هەرێمی چیا (24)، کاتێکیش عەرەبە موسوڵمانەکان حەلوانیان تیپەڕاندو ڕوویانکردە ناوچە کوردنشینەکانیتری هەرێمی چیا (25) ڕوبەڕووی بەرەنگارییەکی توند بوونەوە بەتایبەت لەشاری نەهاوەند کە تێکەڵەیەک لەکوردو عەرەبی تێدا دەژیا (26)، ئەم شارە بوو بە گۆڕەپانی پێکدادانێکی گەورە لەنێوان سوپای موسوڵمانەکان و سوپای عەجەم لەساڵی 21ک/642ز (27) و سەرەنجام فاتیحەکان سەرکەوتن و لەبەر گرنگیی ئەم جەنگەش بەفەتحی نەهاوەند وتراوە فتح الفتوح (28) و خەڵکەکەی ناچاربوون بەرانبەر دابینکردنی پاراستنی گیانیان سوڵح بکەن (29).
لەپاش کەوتنی نەهاوەندیش شاری دەینەوەر نەیتوانی لەیەک ڕۆژ زیاتر بەرەنگاری سوپای ئەبو موسای ئەشعەری ببێتەوە (21 ک/642ز (30) و دواتر ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی لەسەر ئایننی خۆیان بمێننەوە و ئاسایشیان بۆ دابین بکرێت لەپای قبوڵکردنی پێشکەشکردنی جزیەو خەراج (31)، هەر ئەمەش وایکرد فرمانڕەوا فارسەکەی ناوچەی ئازەربایجان مل بۆ سوپای حوزەیفەی کوڕی یەمانی کەچ بکات(22ک/643ز (32) و ڕێککەوتن هەشت هەزار درهەم کۆ بکەنەوە بۆ عەرەبە موسوڵمانەکان لەپای دابینکردنی ئاسایش و هێشتنەوەی پەرستگا زەردەشتییەکەی هەرێمەکەو پاراستنی گیانی کوردەکانی ئازەربایجان (33).
هەر نزیک لەهەرێمی چیا هەندێ لەکوردەکانی نیشتەجێی وڵاتی فارس قبوڵیان نەکرد موسوڵمان بن و قبوڵیان نەکرد جزیەو خەراجیش بدەن بۆیە کەوتنە بەر هێرشی فاتیحەکان (34)، ئەم حاڵەتەش بەزەقی لەناو کوردەکانی ئەهوازدا (خوزستان) ڕوویدا کە سوڵحیان قبوڵ نەکردو سەرەنجام کوژران و بەدیل گیران (35)، هەروەها هەندێ لەکوردەکانی نیشتەجێی وڵاتی فارس ڕێگەیان لەسوپای ساریەی کوڕی زەنیم گرت (23ک/644ز) و سەرەنجامی بەرەنگارییەکەش بەسەرکەوتنی سوپاکەی ساریەو شکانی کوردەکان کۆتاییهات و لەسەرچاوە مێژووییەکانیشدا بەسەرهاتێکی بەناوبانگی خەلیفە عومەر لەبارەی ئەم بەرەنگارییەی کوردو سوپای ئیسلام هەیە کە بە یا ساریة الجبل الجبل... ناسراوە (36).
$میحوەری باکوور (بێزەنتی)$
لەمیحوەری دووەمی فتوحاتیش کە ناوچەکانی نفوزی بێزەنتییە پرۆسەی فتوحات ساڵێک يان دووان پاش میحوەری ناوچەی نفوزی ساسانی و لە ساڵی 17ک/638ز يان لەساڵی 18ک/639ز (37) دەستیپێکردووە (38) ڕەوشەکە جیاوازیی هەیەو کوردەکانی ئەم میحوەرە (جەزیرە) سوڵحیان لەگەڵ فەرماندەی سوپای عەرەبە موسوڵمانەکاندا قبوڵکردووە کە عەیازی کوڕی غەنەم سەرکردایەتی دەکردن بەرانبەر پێدانی جزیەو خەراج (39)، هەر لەسەر ئەم دابو دەستورەش لەساڵی 20ک/641ز شاری #ئامەد# (دیاربەکر) بەبێ شەڕ فەتحکرا (40)، لەهەمان ساڵیشدا شاری #هەولێر# فەتحکرا (41) بەدوای شاری هەولێریشدا سەرجەم مۆڵگە کوردنشینەکانیتر (42) ی سەر بەهەولێرو پارێزگای #دهۆک#ی ئێستا چوونە ژێر سایەی حوکمڕانی موسوڵمانەکان (43). لەسەر بنەمای ڕێککەوتنەکەی خەڵکی جەزیرە لەگەڵ فاتیحەکان، بڕیاردرا ئەوانەشی ئامادەنین جزیە بدەن و ئەیانەوێت کۆچ بکەن بۆ جێگەیتر ڕێگەیان پێبدرێت وڵات بەجێبهێڵن وئازادن لەسایەی حوکمی ئیسلامدا نەژین (44).
$قبوڵکردنی جزیە و خەراج لەبری ئیسلام$
لەگێڕانەوەی ئەم باسە مێژووییانەشەوە دەردەکەوێت کە خەڵکی زۆرینەی ناوچە کوردنشینەکان بەتایبەت ئەوانەی سەر بەنفوزی دەوڵەتی هیلاک و داخوراوی ساسانی بوون کە لە چوار ساڵی کۆتایی تەمەنیدا 10 پادشای گۆڕیبوو، پاش شکستهێنانیان لەبەرەنگاربوونەوەی سەربازیانەی عەرەبە موسوڵمانەکان بەپێی ڕێککەوتن و قبوڵکردنی جزیەو خەراج خۆیان ڕادەستی سوپای موسوڵمانەکان کردووە، جگە لەپەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی ئەو کوردانەشی لەسەر ئاینی مەسیحی و جوولەکە بوون هەمان ڕێگەی زەردەشتییەکانیان هەڵبژارد بەقبوڵکردنی ڕادەستکردنی جزیەو خەراج بەموسوڵمانەکان (45)، جزیە تایبەتە بەپیاوانی ناموسوڵمان و ژنان و مناڵان ناگرێتەوەو بڕەکەشی بەپێی توانای دارایی کەسەکان دەگۆڕێت (46) خەراجیش باجی زەوی کشتوکاڵییەو موسوڵمان و ناموسوڵمان هاوبەشن تێیدا(47) و بەپێی توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتناسەکانیش بڕی ئەو جزیەی موسوڵمانەکان لەسەر ئەهلی کیتاب و زەردەشتییەکان دایانناوە کەمتر بووە لەبڕی ئەو باج و سەرانەیەی ڕۆمە بێزەنتی و فارسەکان لێیان وەردەگرتن (48)، هەرچۆنێک بێت قبوڵکردنی جزیە ئاماژەیەکی ڕوونە کە زۆرینەی کورد لەرێی فتوحاتەوە نەچوونەتە سەر ئاینی ئیسلام بەڵکە ڕازیی بوون وەکو ئەهلی کیتاب مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت نەک موسوڵمان (49)، ئەمەش کەڵک وەرگرتن بووە لەبڕیاری خەلیفەی دووەمی ئیسلام عومەری کوڕی خەتاب لەبارەی مامەڵەکردن لەگەڵ هاووڵاتییە زەردەشتییەکانی سەر بەدەوڵەتی ساسانی وەکو ئەهلی کیتاب پاش ئەوەی فەرماندەی میحوەری ڕۆژهەڵاتی فتوحات (ساسانی) سەعدی کوڕی ئەبی وەقاس لەمبارەیەوە پرسیارێکی ناردووە بۆ خەلیفە لەبارەی چۆنییەتی مامەڵەکردن لەگەڵ پەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی لەگەڵ ڕونکردنەوەی پێویست لەبارەی بنەماکانی ئاینەکەیان و شێوازی پەرستشەکانیانەوە (50). بەپێی سەرچاوە مەسیحییەکان خەلیفە عومەر نەک هەر کوردو زەردەشتییەکان و ڕۆمەکان بەڵکە عەرەبە مەسیحییەکانی ناو نیوەدورگەی عەرەبیشی ناچار بەموسوڵمانبوون نەکردووەو کاتێک عەرەبەکانی نەجران قبوڵکردنی ئیسلامیان ڕەتکردەوە ڕازیی بوو بگوازرێنەوە بۆ عێراق و لەوێ زەوی و زاری پێدان وەکو قەرەبووی ڕاگواستنیان لەنیشتمانی خۆیان (نجران) (51)، کە بەشێکە لەسعودیەی ئێستاو مەترسیی دروست دەکرد لەسەر ئاسایشی خەلافەتی موسوڵمانەکان.
ئەوەی تێبینی دەکرێت بەرەنگاریی سەختی کوردەکان زیاتر لەناوچەکانی بن دەستی دەوڵەتی ساسانیدایە کە دوژمنایەتی دێرینیان هەیە لەگەڵ عەرەبەکان و باسیلی نیکیتین کە ڕۆژهەڵاتناسێکی فەرەنسییە پێیوایە ئەم بەرەنگارییە باکگراوەندی ئاینی و کۆمەڵایەتیشی هەیەو کوردەکان بەگیانی پارێزگارییکردن لەپوش و پاوان و لەوەڕگاکانیان بەرەنگاریی عەرەب فاتیحەکان بوونەتەوە (52)، بەڵام محەمەد ئەمین زەکی ڕایەکیتری هەیەو پێیوایە هۆکارەکەی زیاتر نامۆیی کورد بووە بەدابودەستورەکانی ئیسلام لەگەڵ هاندانی پیاوە ئاینییەکانی زەردەشتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم ئاینە نوێیەو (53) و پاش ئەوەی کورد شارەزاییان لەم ئاینە پەیداکردوە بەخواستی خۆسان بوونەتە یەکێک لەمیللەتە هەرە دلسۆزو قوربانیدەرەکانی ئیسلام (54).
$پەراوێز و سەرچاوەکان$
() أرشاک بولاديان: الأکراد من القرن السابع إلی القرن العاشر الميلادي، ترجمة مجموعة من المترجمين، دار الفارابي، بيروت، 2013م، ص ص 120_121.
(2) الذهبي: ميزان الاعتدال في نقد الرجال، تحقيق محمد البجاوي، دار المعرفة، بيروت، 1963م، ج4، ص 263.
(3) ابن الأثير: أسد الغابة في معرفة الصحابة، تحقيق علي محمد معوض و عادل أحمد عبد الموجود، دار الکتب العلمية، بيروت، 1994م، ج6، ص345؛ ابن حجر العسقلاني: الإصابة في تمييز الصحابة، تحقيق خيري سعيد، المکتبة التوفيقية، القاهرة، د ت، ج1، ص376؛ اڵالوسي: ڕوح المعاني، ج26، ص 103.
(4) البلاذري: فتوح البلدان، تحقيق عبد الله أنيس وعمر أنيس الطباع، مؤسسة المعارف، بيروت، 1987م، ص ص 423 _ 433؛ ابن خلدون: العبر، بيت أفکار الدولية، الأردن والسعودية، د.ت، ص ص 547، 548، 556، 553، 557، 558، 561.
(5) فرست مرعي: الفتح الإسلامي لکردستان، دار الزمان، دمشق، 2011م، ص111؛ تهامي العبدولي: إسلام الأکراد، ص 62.
(6) فرست مرعي: الفتح الإسلامي لکردستان، ص 171؛ ڕاغب السرجاني: بين التاريخ والواقع، ج1، ص 118.
(7) أبي يعلی: طبقات الحنابلة، تحقيق عبد الرحمن بن عثمان العثيمين، الرياض، 1999م، ج3، ص 168.
(8) أرشاک بولاديان: الأکراد من القرن السابع إلی العاشر الميلادي، ص 128؛ تومابوا: مع الأکراد، ترجمة آواز زنکنة، دار الجاحظ، بغداد، 1975م، ص 105.
(9) أبي دلف مسعر بن مهلهل الخزرجي: الرسالة الثانية، تحقيق بطرس بولغاکوف، ترجمة محمد منير مرسي، مؤسسة ذين، السليمانية، 2012م، ص ص 126_ 127.
(10) اليعقوبي: تاريخ اليعقوبي، دار صادر، بيروت، ج1، ص 176.
(11) اليعقوبي: تاريخ اليعقوبي، ج1، ص 176.
(12) الطبري: تاريخ الرسل والملوک، ج4، ص 24؛ ابن الأثير: الکامل في التاريخ، تحقيق أبي الفداء عبدالله القاضي، دار الکتب العلمية، بيروت، 1987م، ج2، ص 364.
(13) البلاذري: فتوح البلدان، ص 369؛ ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج2، ص 365.
(14) ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج2، ص 335؛ ابن کثير: البداية والنهاية، ج7، ص 177.
(15) ابن خلدون: العبر، ص 548.
(16) البلاذري: فتوح البلدان، ص 369.
(17) اليعقوبي: البلدان، ص 46؛ المسعودي: مروج الذهب، ج2، ص 97؛ أبو الفدا: تقويم البلدان، ص 307؛ قادر محمد حسن: الإمارات الکردية، ص 38.
(18) خليفة بن الخياط: تاريخ خليفة بن الخياط، ص ص 77، 92.
(19) ابن کثير: البداية والنهاية، ج7، ص 179.
(20) الحموي: معجم البلدان، ج2، ص 292.
(21) ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج2، ص 437؛ ابن خلدون: العبر، ص 558.
(22) البلاذري: فتوح البلدان، ص 423.
(23) البلاذري: فتوح البلدان، ص ص 466 _ 467.
(24) الأزدي: تاريخ الموصل، تحقيق أحمد عبدالله محمود، دار الکتب العلمية، بيروت، 2006م، ج1، ص 46؛ تومابوا: مع الأکراد، ص 104؛ محمد أمين زکي: خلاصة تاريخ الکرد، ص 123.
(25) القلقشندي: صبح الأعشی، ص 373.
(26) اليعقوبي: البلدان، ص 48؛ ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج8، ص 83؛ القزويني: نزهة القلوب، ص 74.
(27) خليفة بن خياط: تاريخ خليفة بن خياط، ص 83؛ الأزدي: تاريخ الموصل، مج1، ص 51؛ الطبري: تاريخ الرسل والملوک، ج4، ص 114؛ ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج8، ص 349.
(28) مسکويه: تجارب الأمم، ج1، ص 243؛ ابن کثير: البداية والنهاية، ج7، ص 209.
(29) الدَينَۆري: الأخبار الطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، مصر، د.ت ص 137.
(30) الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج1، ص 355.
(31) البلاذري: فتوح البلدان، ص 430.
(32) خليفة بن خياط: تاريخ خليفة بن خياط، ص 84.
(33)خليفة بن خياط: تاريخ خليفة بن خياط، ص 459.
(34) ابن خلدون: العبر، ص 561.
(35) الطبري: تاريخ الرسل والملوک، ج4، ص 478؛ ابن کثير: البداية والنهاية، ج7، ص 233؛ ابن خلدون: العبر، ص 561.
(36) الطبري: تاريخ الرسل والملوک، ج4، ص 478؛ ابن الأثير: الکامل في التاريخ، ج2، ص 442؛ ابن کثير: البداية والنهاية، ج8، ص 231.
(37) ياقوت الحموي: معجم البلدان، ج2، ص 134
(38) الأزدي: تاريخ الموصل: مج1، ص 48.
(39) ياقوت الحموي: معجم البلدان، ج2، ص 134.
(40) أحمد الخليل: تاريخ الکرد في العهود الاسلامية، ص 152.
(41) سامي الصقار: إمارة أربل في العصر العباسي ومؤرخها ابن المستوفي، دار الشواف، الرياض، 1992م، ص 31.
(42) البلاذري: فتوح البلدان، ص 464؛ الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج1، ص 351.
(43) فرست مرعي: الفتح الإسلامي لکردستان، ص ص 141_ 143.
(44) البلاذري: فتوح البلدان، ص 464؛ ابن کثير: البداية والنهاية، ج8، ص 183.
(45) المسعودي: مروج الذهب، ج2، ص 97؛ ابن خلدون: العبر، ص 561؛ صموئيل أتينجر: اليهود في البلدان الإسلامية 1850 _ 1950م، ترجمة جمال أحمد الرفاعي، عالم المعرفة، الکويت، مايو 1995م، ص 15؛ تومابوا: مع الأکراد، ص 102؛ محمد أمين زکي: خلاصة تاريخ الکرد، ص 161.
(46) النووي: المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، تحقيق خليل مأمون شيخا، دار المعرفة، بيروت، ط19، 2012م، ج11، ص ص 266 _267.
(47) أبي يوسف: کتاب الخراج، دار المعرفة، بيروت، 1979م، ص 122؛ النووي: المنهاج، ج11، ص 266.
(48) الأب ألبیر أبونا: تاریخ الکنیسة السریانیة المسیحیة، دار المشرق بیروت، 2002م، ط2، ص 51.
(49) أنور المايي: الأکراد في بهدينان، مطبعة خبات، دهوک، ط2، 1999م، ص 65.
(50) أبي يوسف: الخراج، ص 130؛ أنور المايي: الأکراد في بهدينان، ص 65؛ أحمد أمين: فجر الإسلام، دار الکتاب العربي، بيروت، 1969م، ص 101؛ محفوظ العباسي: إمارة بهدينان العباسية، ص 25.
(51) الأب ألبیر أبونا: تاریخ الکنیسة السریانیة المسیحیة، ص 53.
(52) باسيلي نيکيتين: الکرد، ص 299.
(53) محمد أمين زکي: خلاصة تاريخ الکررد، ص 188.
(54) ملا علي کردي: کردستان والأکراد، ص ص 74 _ 75.