بابەت: وتار
ئامادەکردنی: #سابیر ژاکاو#
$زاری سۆرانی بەرامبەر بە بازنەی ناوەندی$
باسێکی گرنگ لەسەر ناوی بنەماڵە زوانی (زار) کوردیک کە هەیە، بازنەی بەهێزی تریبالیزمیە کە لەم بازنەوە، ناوێکی وەکو (سۆرانی) کە لە بنەڕەتڕا ناوی دەڤەر و شوێن و هۆزێکە بوە لەبری ناو لە بەشی زانستی زوانی بۆ ناوی بازنەی زوانی زوانی کوردیک بەکار هاتوە کە ئەم ناوە بۆ بازنەی ناوەندی بەکار دێت. بەپێی بازنەی زانستی و لۆجیکی ئێستای زوانی کوردیک. دارە زوانی کوردیک بەسەر سێ بازنەی زوانی چالاکی (باکوری، ناوەندی، باشوری) دابەش دەکرێت کە ئەم ناوەی سۆرانی، بەتەنیا لەبری بازنەی ناوەندی بەکار دێت و دەرکەوتوە کە لەبنەڕەتڕا، بێبنەما و نازانستیە. ئێمە لەنێو زوانانی فەوتاو و زیندوی ئێستای جیهانیش بەپێی زانستی زمانناسی کۆمەڵایەتی، لەگەڵ کۆمەڵێک زوان ڕوبەڕو دەبینەوە کە بەپێی بازنەی جیۆپۆلۆتیکی ناوی زوانەکە، لەبنەڕەتڕا بۆ هۆز و گەل و ناوچەکەی دەگەڕێتەوە کە ئەم ڕەوت و ڕەهەندە لە مێژو و زوانی کوردیک، دانەبڕاوە.
سەرەتا بۆ ئەم باسە، بەشێوەیەکی کورت دەگەڕێینەوە بۆ مێژوی دەرکەوتنی ناوەکە و دەستپێک ئەمەی کە ئەم ناو و بنەماڵە و ناوچەیە لەکوێ هەڵکەوتوە و کێ بونە. سۆرانی میرنشینێکی بەهێزی ناوچەی ڕواندز لە سەردەمی (میرموحمەدی گەورە پاشای کور یا کوێر) بوە کە میری میرنشینی کاتی سۆران بو. ئەم میرە لە کاتی دەستهەڵاتداری ناوداری دو بازنەی بەهێزی جەمسەری کوردستان، واتە عوسمانی و ئێرانی سەر هەڵدەدات و دەردەکەوێت و باس لە دانانی دەستهەڵاتێکی بەهێز و چالاک دەکات کە بەم خەون و ئاواتە بۆ گەورەترکردن و گەشەپێدانی هێز و سپایەکەی کە نزدیک بە 50 هەزار هێزی شەڕکەر گەیشتوە، هێرش دەکاتە سەر میرەکانی دیکەی کوردستان، وەکو: (ئامێدی، زاخۆ، ئاکرێ، کۆیە، ڕانیە، هەولێر، جزیر، ماردین) و گرتونی کە بەهێزترین و ناودارترین میرەکان، میری ئامێدی بوە. لە کاتی ئەم هێرشانە بەتایبەت ئەگەر بڕوانین جێگە و پێگەی میرنشینەکانی دیکە لەڕوی جوگرافیای کوردستان و تەنانەت جوگرافیای زوانیش، جیاوازیەکی زۆر لەنێوان جوگرافیای مەیدانی و جوگرافیای زوانی ئەم میرانەوە هەبوە کە لە کاتی هێرشی (میرموحمەدی گەورە) بۆ کۆکردنەوەی باج و سەرانە و هێنانی ئاسن بۆ بەرهەمهێنانی تۆپ لە کارگە و کارخانەی تۆپسازیەکەی، لەم دەڤەر و ناوچەیەی میری پێشو، میری بادینان کە پەیتەختی کاتیەکەی (ئامێدی) بو لەگەڵ سەرکەوتن و هێرشەکانی دیکەی، ئەم میرنشینە بەهێزەشی گرت و دەستی بەسەر میرنشینەکەی، داگرت. پاش ئەم ڕوداو و هێرش و دەستبەسەرداگرتنە، گەل و دانیشتوی ناوچە و دەڤەرەکان وەکو دەڤەری ئامێدی، لەپاش هێرش و ژێرهێژمۆنی میری سۆران، گشت ئەم کەسانەی کە زوانی ژینگەیی و ئاخاڤتنیان جیاواز بو و لە زوانی ژینگەیی سۆرانی نزدیک بو بەتایبەت شێوەی ڕواندز کە لەپاش ئەم داگیرکردنە، هەر کەسێکی ئاخێڤەری ئەم زوانی ژینگەییان دیتبا، خێرا ناوی میرنشین و هۆزەکەیان دەکوت: کە ئەمە سۆرانیە. بابەتێک کە لەنێو مێژو، ئێگجار دوپاتە کراوەتەوە و کۆمەڵێک زوان بەم جۆرە تەنیا کاتێک کە کەسەکەیان بینیوە و بە زوانەکەی ناوەکەیان هێناوە، تەنانەت ئەگەرکو ئەم کەسە زوانەکە و ناوی وڵاتەکەی جیاواز با، هەر بە ئەم زوانەی داخڤا، ناویان بەکار دەهێنا کە ئەم بابەتە ئێستاش لەنێو مرۆڤی سەرتر لە گەشەی شارستانیەت، بۆی ماوەتەوە و لەڕوی زوانی تاک بەپێی بازنەی زمانناسی کۆمەڵایەتی، زوانەکەی دەبێتە پێوەری ناساندنی ڕەگەزی. کە ئەم بابەتەش بوە هۆکار تاکو وردەوردە ناوەکە لە زوانی کوردیش، وەکو بازنەیەکی زوانی دەوری کاریگەر و خێرای بگێرێت. بە ڕوانین لە بنەمای سروشتی دەڤەر و ناوچانی ژێرهێژمونی سیاسی سۆرانی کە دواتریش بەهۆی هەڵکەوتنی تاک و لایەنی سیاسی، ڕەوتە جیۆپۆلیتیەکەی چالاکتر و کاریگەرتر بو کە ناوەکە وەکو بازنەیەکی زوانی زار دەربکەوێت، کەچی بەپێی سروشتی تاک و ئاخێڤەرانی زوانی ئەم بازنە زوانیە، زۆر بەکەمی و دگمەن خۆ بە سۆرانی دەناسێنن، بۆ وێنە: جاف هەر بە جاف و ئەردەلان هەر بە ئەردەلان و گرمیان هەر بە گرمیان و سلێمانی خۆی هەر بە سلێمانی دەناسێن و بەکار دەهێندرێن و زۆر کەمتر وا هەیە کە تاک خۆی بە سۆرانی ببەستێتوە و بناسێتەوە کە ئەم بابەتەش لە ئاستی سەرهەڵدانی زانستی زوانی و زمانناسی زوانی کوردیک لەم نزدیک 80 ساڵە دەرکەوت کە ئەم دەڤەرانەی کە دەکەونە (بازنەی ناوەندی) زوانی کوردیکیان بە سۆرانی ناساند و لە کتێب و نامیلکە و بابەوتە زوانیەکان، دەریانخست و ناساند و ئەم بەرەی دوایش، بە پەیرەوکردن لە نوسراوەکانی پێشوتر، ناوەکەیان بە لاساکەرەوەیی هەر بە سۆرانی ناساند و درێژەیان پێدا و هەر ئەمەش بۆتە هۆکار کە ئێستاش دانیشتوی ئەم دەڤەرانەی کە لە ناوچەی سۆران لە بواری جوگرافیایی و زوانی دوریشن لە بازنەی باسکردنی لە زوان، بە سۆرانی ناوەکە بەکار دەهێنن.
[1]