تاوانی جنێودان لە میدیا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا
#کارزان محەمەد#
جنێودان لە ڕاگەیاندندا، بەتایبەت لە بەرنامە ڕاستەوخۆکانی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنە کوردییەکاندا، بۆتە دیاردەیەکی باو، ئەمەش وێڕای ئەوەی خراپ قۆزتنەوەی ئازادیی ڕادەربڕینە بۆ مەبەستی نەشیاو، لەڕووی یاسای ڕۆژنامەگەریشەوە سزای لەسەرە.
پێناسی جنێودان
د. مبدر لویس وەک پسپۆڕێکی یاسا پێی وایە (جنێودان –سب- قسەیەکە سیفاتێکی سادە و زووتێپەڕی هەیە) ، بۆ شکاندنی شەرەف یان ڕووشاندنی ناوبانگ و بریندارکردنی هەستی کەسێک، یاخود لایەنێک ئەنجام دەدرێت.
مەبەست لە “زووتێپەڕ”ی جنێو ئەوەیە، کە لە یادەوەری مرۆڤدا نامێنێتەوە، تەنیا ڕووشاندنی هەستی جنێوپێدراوەکەیە و دەرەنجامی هەڵچوونی دەروونی جنێودەرە.
هەروەها یاسای سزادانی ئێراقی (111) ی ساڵی (1969) و لە ماددەی (434) دا بەم چەشنە پێناسی جنێودانی کردووە: (هو (رمي) الغیر بما یخدش شرفە أو اعتبارە او بجرح شعورە وان لم یتظمن ذلک اسناد واقعة معینة) . لەم پێناسەیەشدا ئاماژە بۆ ئەوە کراوە، کە جنێو تەنیا ڕووشاندنی شەرەف و ئیعتیبارە، بەڵام خستنەپاڵێکی دیاریکراوی تێدا نییە.
لە یاسای ژمارە (35) ی ساڵی (2007) دا سەرلەنوێ جەخت لەسەر سزادانی جنێو کراوەتەوە، لە بڕگەی (5) ی ماددەی نۆیەمدا هاتووە: “جنێودان و توانجی ناڕەوا و ناوزڕاندن قەدەغەیە”.
ئەم بڕگەیە هێڵێکی جیاکەرەوەی لەنێوان “جنێودان” و “ناوزڕاندن” وەک دوو تاوانی ڕۆژنامەنگەری لە وتاری ڕەخنەیی جیاکردۆتەوە.
جنێودان بۆچی هەمیشە تاوانە؟
بەهۆی چەند فاکتەرێکەوە، جنێودان دەچێتە خانەی تاوانەوە:
1-پاراستنی ڕێزی مرۆڤ: یاسا هەمیشە دوور دەڕوانێ و لەپێناو پاراستنی ڕێزی مرۆیی، هەر دیاردەیەکی دزێوی کۆمەڵگای قەدەغە کردووە، جنێودانیش یەکێکە لەو دیاردانەی زیان بە (شەرەف و ئیعتیبار) ی مرۆڤ دەگەیەنێت.
2-پاراستنی ئاساییشی کۆمەڵایەتی: بەهۆی (جنێو) ەوە دەشێ شەڕ و ئاژاوەی کۆمەڵایەتی بێتەئاراوە و ئاساییشی کۆمەڵگاش بخاتە مەترسییەوە، بۆنموونە جنێودان بە حیزبێک یا سەرکردەیەک، لایەنگرانی بەرەو کاری ئاژاوە و تێکدەرانەدەبزێوێ. لەم ڕوانگەیەوە، بۆ پاراستنی ئاساییشی کۆمەڵایەتی و ڕێگەگرتن لە شەڕ و ئاژاوە، جنێودان لە دەزگا ڕاگەیاندنەکاندا بە پێشێلی یاسای ڕۆژنامەگەریی دادەنرێت.
3-نەبوونی کەڵک و قازانج: هیچ جۆرە پاساوێک یاخود خێرێکی کۆمەڵایەتی لە دیاردەی جنێوداندا نییە.
4-شیاوی سەلماندن نییە: ناوەرۆکی تاوانی جنێودان ناتوانرێت بسەلمێنرێت تا ئەنجامدەرەکەی بە پاساوی ڕاستبێژی و هەقگوتن خۆی لە سزا هەڵبوێرێ.
لە یاسادا لەبەر ئەم فاکتەرانە و ڕەنگە هی دیکەش، جنێوی بە تاوان داناوە.
بۆچی سزای جنێو “کەم”ە؟
لەبەرئەم فاکتەرانەی سەرەوە، یاسا جنێودانی وەک تاوانێ قەدەغە کردووە، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ تاوانەکانی دیکەی ڕۆژنامەگەری کەمترین سزای هەیە، فاکتەرەکەشی بۆ چەند خاڵێک دەگەڕێتەوە:
1-جنێودان دەرەنجامی هەڵچوونێکی کاتییە، پیلان و بەرنامەی لە پشتەوە نییە و هەڵچوونێکی سایکۆلۆژییە، بەپێچەوانەی تاوانی ناوزڕاندنەوە کە پیلان بۆ داڕێژراوە و وردەکاریی تێدایە.
2-جنێودان کاریگەرییەکی کورت مەودا و زووتێپەڕی هەیە، بەپێچەوانەی ناوزڕاندنەوە کە کاریگەرییەکی درێژمەودای هەیە و لە یادەوەری مرۆڤدا بۆ ماوەیەکی درێژخایەن دەمێنێتەوە.
3-جنێودان جێگەی متمانە نییە، بۆ نموونە کاتێ کەسێ جنێو بە کەسایەتییەک، یاخود پارتێک دەدات بڕوا بە کرۆکی جنێوەکە ناکرێت، بەپێچەوانەی تاوانی ناوزڕاندنەوە کە زۆرترین خەڵک بڕوای پێدەکەن بۆ نموونە لە ناوزڕاندندا کاتێ دەوترێت (فڵانە بەرپرس گەندەڵە، فڵان ژنە هونەرمەند بەدڕەوشتە…) .
4-جنێو لە زەینی خەڵک، یاخود پەیاموەرگردا (بینەر و خوێنەر و گوێگر) نامێنێتەوە، بەپێچەوانەی تاوانی ناوزڕاندن کە بەدرێژایی تەمەن و تەنانەت دوای مردنیش لە ناوبانگ و کەسێتی مرۆڤ نابێتەوە.
کەواتە یاسا تەنیا لەپێناو بنەبڕکردنی جنێو وەک (دیاردەیەکی ناشرینی کۆمەڵایەتی) و لەپێناو (ڕێگەگرتن لە هاتنەئارای نائارامی و شەڕ و ئاژاوە) و بە مەبەستی (ڕێگانەدان بە ڕووشاندنی شەرەفی خەڵک) و پاراستنی سنوورەکانی (ئازادیی ڕادەربڕین) ، سزای بۆ داناوە.
سزادانی ئەم تاوانە
بەپێی ماددەی (434) ی یاسای سزادانی ئێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969ز) ی هەمووارکراو، سزای جنێودان بریتییە لە بەندکردنێ کە لە (1) یەک ساڵ پتر نەبێت و لە غەرامەیەک لە (1.000.000) یەک ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، یاخود بە یەکێکیان، ئەنجامدانیشی لەڕاگەیاندندا دۆخی سزادانی توند وەردەگرێت.
بەپێی یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35) ی ساڵی (2007) ، هەروەک لە خاڵی (1) ی ماددەی نۆیەمدا تایبەت بە سزادانی جنێوداندا هاتووە: “ڕۆژنامەنووس و سەرنووسەر، بەبڕێک پارە غەرامە دەکرێن کە لە (1، 000000) یەک ملیۆن دینار کەمتر و لە (5، 000000) پێنج ملیۆن دینار پتر نەبێت”.
سەبارەت بەو لایەنەی جنێوەکەش بڵاودەکاتەوە، لە خاڵی (2) ی هەمان ماددەدا هاتووە: “ڕۆژنامەی بڵاوکەرەوە بە بڕێک پارە غەرامە دەکرێت کە لە (5، 000000) پێنج ملیۆن دینار کەمتر و لە (20، 000000) بیست ملیۆن دینار پتر نەبێت”.
لە خاڵی (3) دا هاتووە: “لەکاتی دووبارەکردنەوەدا، دادگا بۆی هەیە سزا داراییەکەی زیاد بکات، بە مەرجێک لە دوو هێندەی پارەی سزاکە کە لە بڕگەکانی (یەکەم) ی سەرەوەدا هاتوون، پتر نەبێت”.
بە پشتبەستن بەم بڕگەیە، دووبارەبوونەوەی تاوانی جنێودان، دەبێتەمایەی گرتنەبەری ڕێوشوێنی توندتر لە سزاداندا.
یاسای خراپ بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندی ژمارە (6) ی ساڵی (2008) دا لە بڕگەی دووەمدا ئاماژەی بۆ تاوانی جنێودان لە ڕێگەی (مۆبایل، ئامێری تەلدار و بێ تەل) ەوە کردووە، سزاکەی لە (6 مانگ بەندکردن بۆ 5 ساڵ) و بە غەرامەیەک سزا دەدرێت کە لە (1) ملیۆن کەمتر و لە (5) ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، یاخود بە هەردووکیان.
هەرچەندە لێرەدا جیاوازیی و تەنانەت کەموکووڕییەک لە بەراوردی نێوان ئەم دوو یاسایەدا دەبینرێت، جنێودان لە ڕێگەی دەزگای ڕاگەیاندنەوە کە دۆخی (بڵاوکردنەوە) ی تێدایە، دەبوایە زیاتر بێ لە جنێودانێ لە ڕێگەی مۆبایلەوە کە دۆخی (بڵاوکردنەوە) ی تێدا نییە، چونکە لە مۆبایلدا ئەگەر (جنێودەر) ، یاخود (جنێوپێدراو) باسی نەکات، ئەوا کەس نایبیستێ!
لە بواری ڕاگەیاندندا، ڕۆژنامەنووسان پێویستە خۆ لە (جنێودان) وەک تاوانێکی ڕۆژنامەگەریی بپارێزن، چونکە لە یاسادا (ڕق لێبوونەوە) یاخود (نەزانین) و (کەمتەرخەمی) لە کاتی دەربڕینی بیروبۆچووندا، پاساو نییە بۆ ئەنجامدانی تاوان و لاچوونی سزا.
(کەس) و (لایەن) ی زیانلێکەوتوو دەتوانن سکاڵا لەسەر جنێودەر و دەزگا ڕاگەیاندنەکە تۆمار بکەن.
ئەگەر ئەو جنێوە بۆ سوکایەتی بە ئادابی گشتی و مەسەلە پیرۆزەکانی کۆمەڵگا بێت، ئەوا دەشێ داواکاری گشتی سکاڵا تۆمار بکات.
سەرنج: بەپێی بڕگەی (5) ی ماددەی هەشتەم، نابێت دوای تێپەڕبوونی (90) نەوەد ڕۆژ لە مێژووی بڵاوکردنەوە، هیچ جۆرە ڕێکارێکی یاسایی لەبەرانبەر ڕۆژنامەنووس بگیرێتەبەر.
بۆ هەمیشە سزا لەسەر جنێودان هەیە؟
ئەم تاوانە هەمیشە (تەنیا لەو دۆخانەدا نەبێت کە ئاماژەی بۆ دەکەین) دەچێتە خانەی تاوان، چونکە:
-خێر و بەرژەوەندی گشتی تێدا نییە.
– ناوەرۆکەکەی شیاوی سەلماندن نییە.
-دەشێ بەهۆی جنێوەوە، شەڕ و ئاژاوەی گەورەتری لێ بکەوێتەوە.
-سنووری ئازادی ڕادەربڕین دەشکێنێت و کەسێتی لایەنی بەرانبەر بریندار دەکات.
– قۆزتنەوەی ئازادیی ڕادەربڕینە لە دەزگاکانی ڕاگەیاندندا بۆ کاری خراپ.
بۆچی لەڕاگەیاندندا سزادانی (جنێو) توندترە؟
ئەگەر (تاوانی جنێودان) لە ڕێگەی یەکێک لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنەوە ئەنجام بدرێت، ئەوا دۆخی سزاکەی توندترە، ئەویش لەبەر چەند فاکتەرێک:
1-زۆرترین خەڵک دەیبیستن و دەیبینن و دەیخوێننەوە. ئەمەش جیاوازە لەوەی لەبەرچاوی کەسێک، یاخود چەند کەسێکی کەمدا بکرێت.
2-جنێودان لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەوە دەچێتە ئەرشیفەوە. بۆ نموونە دەشێ ئێمە سەیری ڕۆژنامەی پتر لە (100) ساڵ بەر لە ئێستا بکەین و جنێوی بەرانبەر کەسایەتییەک، یاخود لایەنێکی تیادا ببینن، ئەمەش جیاوازە لەوەی کە دوو کەس بەرانبەر یەکتر جنێو بدەن و زوو تێپەڕ دەبێت و لەیاد دەچێتەوە.
3-کاریگەریی زیاترە. ئەو کەس و لایەنانەی جنێویان ئاڕاستە بکرێت ئەگەر لە ڕێگەی دەزگایەکی ڕاگەیاندن بێت، ئەوا زیاتر شەرەف و ئیعتیباری بریندار دەبێت، تەنانەت دەشێ جنێودان بە سەرکردەیەک، یان سیمبولێک ببێتە مایەی ورووژاندنی دۆست و لایەنگرەکانیشی و ئاژاوەی گەورەی لێ بکەوێتەوە.
4-دۆخی بڵاوبوونەوەی تێدایە: جنێودان لە ڕێگەی دەزگای ڕاگەیاندنەوە دەبێتەمایەی پتر بڵاوبوونەوەی ئەو دیاردە ناشرینە، هەربۆیەشە سزای زیاترە.
بۆ نموونە لە یەکێک لەو دادگاییانەی لە شاری سلێمانی بەڕێوەچوو، کەسێ لە ڕێگەی (مۆبایل) ەوە جنێوی بە کەسێکی دیکە دابوو، لێرەدا کەمترین سزای بۆ دانرا بە بەراورد لەگەڵ سزادانی کەسێکدا کە لە دەزگایەکی ڕاگەیاندنەوە جنێوی دابوو، چونکە دۆخی یەکەم ئەگەر خودی جنێوپێدراو باسی نەکات، ئەوا کەس نازانێت، لەکاتێکدا لە دۆخی دووەمدا حاڵەتی بڵاوبوونەوە (Publishing) ی تێدایە. مەبەست لە دیاریکردنی سزاش بۆ ئەو تاوانە، ڕێگەگرتنە لە تەشەنەسەندنی.
نموونەیەکی ئەم شێوازی جنێودانە، بەرپرسێکە لەسەر بڵاوبوونەوەی وێنەیەکی لە ژمارە (4) ی گۆڤاری (گەڕان) دا، بە تەلەفۆن جنێو بە (کاوە گەرمیانی) ی سەرنووسەری گۆڤاری (گەڕان) دەدات، ئەگەر ڕۆژنامەنووسەکە خۆی دۆخی بڵاوکردنەوەی پێ نەبەخشیایە، ئەوا کەس نەیدەزانی، کەواتە لێرەدا سزاکە دۆخی توند وەرناگرێت.
لە چ کاتێکدا سزا لەسەر جنێو نییە؟
جنێو بەشێوەیەکی گشتی سزای لەسەرە، چونکە (شیاوی سەلماندن نییە) و (خێروبێری گشتی تێدا نییە) ، لەهەمانکاتدا یاسا لە چەند دۆخێکی زۆر سنوورداردا سزای لەسەر جنێودان لابردووە.
بڵاوکردنەوەی جنێو لە ڕۆژنامە و گۆڤاردا بە هەموو چەشنێ سزا لەسەر جنێودان هەیە و سزاکەش (نووسەر و سەرنووسەر و خاوەن ئیمتیاز) بەشێوەیەکی یەکسان دەگرێتەوە. لەهەمانکاتدا تەنیا لە کاتی بەرنامە ڕاستەوخۆکانی (رادیۆ و تەلەڤزیۆن) دا سزا لەسەر جنێودان نییە، بە مەرجێک:
1-لەکاتی بەرنامەی ڕاستەوخۆی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆندا، ئەگەر جنێو بەکەسی ئامادەبوو، یاخود کەس و لایەنێکی نائامادەبووی بەرنامەکە درا، دەستبەجێ پێشکەشکارەکە قسەکانی ببڕێ و پۆزشی ئەوە بهێنێتەوە کە نابێت ئازادی لە کەناڵی ڕاگەیاندندا، بۆ دیاردەی ناشرین و ناباوی کۆمەڵایەتی بقۆزرێتەوە.
کاتێک (بەرنامە ڕاستەوخۆ) بۆ جارێکی دیکە پەخش کرایەوە، ئەوا لەو ساتەدا مامەڵەی (بەرنامەی تۆمارکراو) ی بۆ دەکرێت و سزا دەیگرێتەوە، دەبێت لەو ساتەدا جنێوەکە سانسۆر بکرێت و لاببرێت. واتا بەرنامەی تۆمارکراو مامەڵەی ڕۆژنامەی چاپکراوی لەگەڵدا دەکرێت و سزای لەسەرە.
بۆنموونە لە ساتی گفتوگۆی دوو نووسەر لە بەرنامەی (تەبا و ناتەبا) ی کەناڵی (nrt.TV) لە شەوی چوارشەممە (9ی کانوونی دووەمی 20013) دەربارەی (سندووقی داهێنان) کە لەلایەن وەزارەتی ڕۆشنبیرییەوە پەسەند کراوە تا هاریکاریی هەندێ پڕۆژە بکرێت، بەشداربوویەک بە تەلەفۆن بە یەکێک لە گفتوگۆکارانی بەرنامەکەی وت: “خۆزگە باوکت وەجاغ کوێر بووایە”. لێرەدا دەبوایە پێشکەشکاری بەرنامە دەستبەجێ پەیوەندییە تەلەفۆنییەکە ببڕێت، ئەگەر لەکاتی دووبارەکردنەوەی بەرنامەکەشدا ئەو بڕگەیە لانەبرێت، ئەوادەچێتە خانەی تاوانی جنێودان و تیایدا ڕادیۆکە، یاخود کەناڵەکەش تۆمەتبار دەبێت.
2- ڕۆژنامەنووس لە ساتی دادگایی و بەرزکردنەوەی سکاڵا لە دژی و لە بەردەم دادوەردا، جنێو بە لایەنی بەرانبەر بدات، سزای لەسەر نییە.
هەندێکجار تاوانی جنێودان لە ڕۆژنامەگەریی کوردیدا بەرانبەر بە نەتەوەکانی تر ئەنجام دراوە، بۆ نموونە بە ئەحمەق ناوبردنی نەتەوەی تورک لە گۆڤارێکی ناسراوی کوردیدا دەچێتە خانەی تاوانی جنێودانەوە، چونکە وێڕای هەموو ئەو توندوتیژی و ڕەفتارە نامرۆڤانەیەی نەتەوەی تورک بەرانبەر بە کورد ئەنجامی دەدات، پاساو نییە بۆ ئەوەی کە نەتەوەیەک بە (ئەحمەق) ناوزەد بکرێت.
هەروەها نموونەیەکی دیکە، وتاری ڕۆژنامەنووسێکە کە باسی گەڕەکەکەی خۆیان دەکات و نووسیویەتی “پڕ بوو لە کۆترباز و چەقۆکێش و بۆکسوەشێن و منداڵباز و قوندەر…”. لەکاتێکدا ئەم دەستەواژانە جۆرێکن لە جنێودان و تەنانەت سوکایەتی و ناوزڕاندنیش.
بەکورتی (جنێو) شیاوی سەلماندن نییە و خێر و بەرژەوەندی گشتی تێدا نییە، تەنانەت دەشێ بەوهۆیەوە شەڕی ڕاگەیاندن بێنێتەئارا، کەواتە دەچێتە خانەی پێشێلی یاساوە و سزای لەسەرە. هەروەک پێشتریش ئاماژەمان بۆ کرد، بەپێی بڕگەی (5) ی ماددەی هەشتەم، نابێت دوای تێپەڕبوونی (90) نەوەد ڕۆژ لە مێژووی بڵاوکردنەوە، هیچ جۆرە ڕێکارێکی یاسایی لەبەرانبەر ڕۆژنامەنووس بگیرێتەبەر.
کێ سزا دەدرێت؟
بەشێوەیەکی گشتی ڕۆژنامەنووسان و بەتایبەت خەڵک دەبێت ئەو هەقیقەتە بزانن کە ناشێ ئازادیی دەزگاکانی ڕاگەیاندن بۆ دیاردەی ناشرینی وەک جنێو بقۆزرێتەوە، چونکە پرسیارێ، یاخود ڕەخنەیەکی تەندرووست لەلایەنی بەرانبەر کاریگەریی زۆر زیاترە لە جنێودان، وێڕای ئەوەش سنوورەکانی ئازادی پێویستی بە پارێزگارییە.
لە دەزگاکانی ڕاگەیاندندا هەریەک لە (جنێودەر –نووسەر یاخود هاووڵاتییەک بێ) و (سەرنووسەر و خاوەن ئیمتیاز) بەرپرسیارێتی هاوبەشیان لە ئەستۆدایە، سەرنووسەر بەوپێیەی پێویستە ڕۆڵی (دەرگاوان، یاخود پاسەوان) ببینێت و هەموو بابەتێ بە فلتەری ئەودا تێپەڕ ببێت، بەرپرسیارێتی ڕاستەوخۆی دەکەوێتە سەرشان.
خاوەن ئیمتیاز تەنیا بەرپرسیارێتی دارایی (واتا غەرامە و پێبژاردن) ی لە ئەستۆدایە، بەمەرجێ بەشداری ڕاستەوخۆی لە تاوانەکەدا نەبووبێت.[1]